Kto i na jakiej podstawie może żądać zmiany alimentów?
Zgodnie z treścią art. 138 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (dalej "k.r.o."), w razie zmiany stosunków można żądać zmiany orzeczenia lub umowy dotyczącej obowiązku alimentacyjnego. Powyższa regulacja oznacza, że ustawodawca przewidział taką sytuacje, kiedy nawet prawomocny wyrok sądowy ustalający wysokość świadczenia alimentacyjnego będzie mógł zostać zmieniony.
Wskazać przy tym należy, iż zmiana orzeczenia dotyczącego obowiązku alimentacyjnego wynikać może zarówno ze wzrostu lub obniżenia się poziomu potrzeb uprawionego i jego uzasadnionych potrzeb, jak również ze wzrostu lub obniżenia się możliwości zobowiązanego do płacenia alimentów.
Z powództwem o zmianę wysokości świadczenia alimentacyjnego na podstawie art. 138 k.r.o. może zatem przykładowo wystąpić zarówno przedstawiciel ustawowy małoletniego dziecka, domagając się podwyższenia alimentów na dziecko, jak również rodzic zobowiązany do płacenia alimentów, domagając się obniżenia zasądzonych od niego alimentów.
W jakich sytuacjach możliwa jest zmiana orzeczonych alimentów?
Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego, dla stwierdzenia, czy nastąpiła zmiana stosunków, w rozumieniu art. 138 k.r.o., należy brać pod uwagę, czy istniejące warunki i okoliczności - na tle sytuacji ogólnej - mają charakter trwały, dotyczą okoliczności i zasadniczych, ilościowo znacznych i wyczerpują te przesłanki, które w istotny sposób wpływają na istnienie czy zakres obowiązku alimentacyjnego. Zmiana orzeczenia dopuszczalna jest tylko w razie zmiany stosunków powstałych po jego wydaniu, a jej ustalenie następuje poprzez porównanie stosunków obecnych z warunkami i okolicznościami uprzednio istniejącymi (por. Uchwała Składu 7 Sędziów SN z dnia 23 października 1954 r., I CO 41/54, OSN 1956/1/3).
Istotne przy tym jest, że zmiana orzeczenia w przedmiocie alimentów nie następuje automatycznie, gdy tylko dojdzie do zmiany okoliczności w rozumieniu art. 138 k.r.o., lecz jedynie na wniosek strony zainteresowanej takim skutkiem prawnym, zgłoszonym w drodze powództwa do sądu.
Jako praktyczny przykład podać można przypadek zasądzenia alimentów na małoletnie dziecko. Wprowadzenie możliwości zmiany wysokości zasądzonych alimentów ma duże znaczenie z uwagi na fakt, iż wysokość alimentów wobec dziecka ustalana jest jedynie w stosunku do jego aktualnych, bieżących potrzeb i nie jest możliwe zasądzenie alimentów "na przyszłość", uwzględniając hipotetyczne i tylko potencjalne potrzeby i koszty. Często od czasu wydania orzeczenia o alimentach na dziecko mija wiele lat, dziecko rośnie, a wraz z jego rozwojem zwiększają się jego uzasadnione potrzeby, a tym samym koszt jego bieżącego utrzymania i wychowania. Dochodzi do takiej sytuacji, że zasądzone alimenty przestają wystarczać na zaspokojenie wszystkich kosztów związanych z utrzymaniem dziecka.
Wzrost kosztów utrzymania małoletniego dziecka może być spowodowany też samym upływem czasu od zakończenia poprzedniej sprawy o alimenty, wiązać się to może ze stopą inflacji i wzrostem cen towarów i usług konsumpcyjnych. Jednak w przypadku świadczenia alimentacyjnego wynikającego z wyroku sądu, w odróżnieniu od świadczeń emerytalno-rentowych, waloryzacja jego wysokości nie ma charakteru automatycznego i nie może zostać dokonana samodzielnie przez sąd, lecz jedynie gdy przedstawiciel małoletniego dziecka, np. matka lub ojciec, wykaże inicjatywę i wystąpi ze stosownym powództwem.
W tym miejscu wskazać też należy, że na podstawie art. 96 ust. 1 pkt 2 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych strona dochodząca roszczeń alimentacyjnych (także ich podwyższenia) oraz strona pozwana w sprawie o obniżenie alimentów (a zatem też strona uprawniona do alimentów, gdy to zobowiązany do alimentów żądał będzie w postępowaniu sądowym obniżenia alimentów) korzysta z ustawowego zwolnienia od obowiązku ponoszenia kosztów sądowych.
Wśród okoliczności, jakie w świetle obowiązującego orzecznictwa sądowego i praktyki sądowej, uważane są jako przykłady zasadności ewentualnej zmiany wysokości zasądzonych alimentów przez sąd wymienia się: dorastanie dziecka i wydatki z tym związane, nagłą chorobę, problemy zdrowotne, niezawinioną utratę pracy i trudności ze znalezieniem innego zatrudnienia, wzrost kosztów utrzymania mieszkania, wypadki losowe, uzyskanie dodatkowych aktywów majątkowych, spadek, wygraną, wzrost wynagrodzenia, zobowiązanie do utrzymania innych osób, urodzenie się kolejnego dziecka.
Wskazać przy tym należy przykładowo stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w wyroku z dnia 4 maja 2002 r. (sygn. V CKN 1032/2000), zgodnie z którym "sam fakt urodzenia się kolejnego dziecka nie pociąga za sobą automatycznie ustania obowiązku alimentacyjnego w stosunku do pozostałych dzieci. Może on ewentualnie wpłynąć na rozmiar istniejącego obowiązku (wysokość rat alimentacyjnych)". Orzeczenie to ma znaczenie, gdy po stronie zobowiązanego do płacenia alimentów zmiana jego sytuacji polegać będzie na pojawieniu się w jego życiu kolejnego dziecka, które znajdzie się na jego utrzymaniu. Okoliczność ta rozważana może być jedynie w kategoriach zmniejszenia wysokości istniejącego już świadczenia alimentacyjnego, nigdy sama w sobie nie będzie jednak prowadziła do ustania tego obowiązku.
Z praktycznego punktu widzenia kluczowe pozostaje jednak, że na wypadek zaistnienia różnych okoliczności, w których doszło do istotnej zmiany sytuacji już po wydaniu prawomocnego wyroku, jak słusznie zauważył Sąd Najwyższy, ustawa zawiera normy potwierdzające dopuszczalność dostosowania obowiązku alimentacji do stosunków faktycznych (por. wyrok SN - Izba Cywilna z dnia z dnia 3 października 2000, sygn. I CKN 945/00).
Z kolei w wyroku z 29 marca 2000 r. (sygn. I CKN 1287/99) Sąd Najwyższy wskazał, że w pewnych okolicznościach zgłoszenie przez dłużnika żądania ustalenia wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego wobec określonego wierzyciela, mimo że w rzeczywistości obowiązek ten istnieje, oznaczać może li tylko zgłoszenie żądania w nadmiernym zakresie. Przykładowo, taka właśnie możliwość wchodzi w rachubę, jeżeli dłużnik alimentacyjny z uwagi na powierzenie mu wykonywania władzy nad dzieckiem począł realizować swój obowiązek w naturze, aczkolwiek formalnie powinien on spełniać ten obowiązek w postaci pieniężnej do rąk drugiego z rodziców. W takim wypadku, oczywiście, zobowiązany nie powinien domagać się stwierdzenia wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego, a to wobec jego trwania, a jedynie domagać się - na podstawie art. 138 k.r.o. - stosownej zmiany wyroku zasądzającego alimenty. Jeżeli zaś to czyni, to należałoby tak ukształtowane powództwo potraktować jako powództwo za daleko idące.
Żądanie uchylenia tych alimentów mogłaby zaś przy tym uzasadniać jedynie zmiana stosunków polegająca na całkowitym ustaniu możliwości zarobkowych i majątkowych zobowiązanego bądź na uzyskaniu przez uprawnionego zdolności do samodzielnego utrzymania się.
Podstawa prawna:
- ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jednolity: Dz.U. z 2012 r., poz. 788, ze zm.);
- ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jednolity: Dz.U. z 2010 r., Nr 90, poz. 594, ze zm.).
