W dniu 19 września 2014 r. została podpisana przez Prezydenta RP ustawa z dnia 29 sierpnia 2014 r. o zmianie ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze, ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym oraz ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, która wprowadza zasadniczą zmianę modelu tzw. upadłości konsumenckiej. Nowelizacja zmniejszy formalizm obowiązujący w postepowaniu upadłościowym, jak również złagodzi rygoryzm przesłanek ogłoszenia upadłości konsumenckiej, co ma na celu przede wszystkim ułatwienie ogłoszenia upadłości przez osoby, które znalazły się w trudnej sytuacji finansowej niezależnie od swojej woli. Niemniej jednak, ułatwienie postępowania w stosunku do dłużników budzi obawy po stronie wierzycieli, którzy mogą pozostać niezaspokojeni w efekcie uproszczenia procedur ogłoszenia upadłości konsumenckiej.
Tzw. upadłość konsumencka stanowi rodzaj postępowania upadłościowego skierowanego do osób fizycznych, które nie prowadzą działalności gospodarczej. Przewiduje ona możliwość umorzenia długów ww. osób, które pozostały niezaspokojone po przeprowadzeniu postępowania. Dotychczas obowiązujące przepisy w zakresie upadłości konsumenckiej były niejako „martwe” – osoby nieprowadzące działalności gospodarczej rzadko korzystały z tej instytucji ze względu na skrajnie restrykcyjne przesłanki, które często okazywały się barierami nie do pokonania. Omawiana nowelizacja kładzie wyraźny nacisk na koncepcję „drugiej szansy”, w której słusznie upatruje się licznych korzyści o charakterze zarówno społecznym, jak i gospodarczym. Jednakże, czy zmiana przepisów pociągnie za sobą skutki krzywdzące dla wierzycieli, których zobowiązania mogą pozostać niezaspokojone wskutek ułatwienia procedur ogłoszenia upadłości konsumenckiej?
Odpowiedź na powyższe pytanie nie jest jednoznaczna. Ustawodawca, podczas prac nad nowelizacją wziął pod uwagę słuszne interesy wierzycieli i wprowadził instytucje mające zapewnić im ochronę. Po pierwsze, w razie celowego ukrywania majątku przez dłużnika, przekazania nieprawdziwych lub nierzetelnych informacji we wniosku o wszczęcie postępowania lub w trakcie toczącego się już postępowania, a także w razie naruszania obowiązków dłużnika w ramach współpracy z syndykiem, nałożone zostaną na niego sankcje w postaci braku możliwości skorzystania z procedury upadłościowej. Kolejnym zabezpieczeniem dla wierzycieli ma być tryb układowy postępowania upadłościowego. Ustawodawca przewidział możliwość zawarcia układu z wierzycielami w ramach postępowania upadłościowego z jednoczesnym ustaleniem za zgodą większości wierzycieli indywidualnego planu spłat, w sytuacji gdy zostanie uprawdopodobnione, że w drodze układu zostaną osiągnięte cele postępowania (przede wszystkim zaspokojenie wierzycieli w stopniu wyższym, niż wynikający z przeprowadzenia likwidacji). W takim przypadku sędzia-komisarz, na wniosek upadłego, zwoływać będzie zgromadzenie wierzycieli w celu zawarcia układu. W razie niewykonywania przez upadłego postanowień układu, sąd uchyli układ i zmieni sposób prowadzenia postępowania na postępowanie obejmujące likwidację majątku upadłego. Zatem w sytuacji, gdy wierzyciele nie zostaliby spłaceni, a dłużnik uchylałby się od wykonania ustalonego planu spłaty, sankcję stanowić będzie likwidacja majątku dłużnika w celu zaspokojenia wierzycieli.
W sytuacji zaś, gdy układ nie zostanie zawarty, obowiązywać będzie postępowanie obejmujące w pierwszej kolejności likwidację majątku dłużnika, a następnie okres wykonywania planu spłaty wierzycieli trwający do 36 miesięcy, z możliwością przedłużenia o kolejne 18 miesięcy. W trakcie tego okresu dłużnik będzie zobowiązany podjąć kroki mające na celu zaspokojenie wierzycieli w możliwie największym stopniu. W takim przypadku sąd zdecyduje w jakim zakresie i w jakim czasie (jednak nie dłuższym niż wyżej wymieniony okres 36 miesięcy) upadły będzie zobligowany do spłaty zobowiązań wymienionych na liście wierzytelności oraz jaka część zobowiązań upadłego powstałych przed dniem ogłoszenia upadłości zostanie umorzona po wykonaniu planu spłaty wierzycieli. Jeśli chodzi o kryteria brane pod uwagę przez sąd przy ustalaniu planu spłaty wierzycieli, będą one następujące: możliwości zarobkowe upadłego, konieczność zapewnienia środków do życia dla upadłego i osób pozostających na jego utrzymaniu (w tym ich potrzeby mieszkaniowe), wysokość niezaspokojonych wierzytelności oraz realność ich zaspokojenia w przyszłości. Celem wzmocnienia ochrony wierzycieli oraz zabezpieczenia ich interesów ustawodawca wprowadził niedopuszczalność dokonywania przez upadłego – w okresie wykonywania planu spłaty wierzycieli – czynności prawnych dotyczących jego majątku, które mogłyby pogorszyć jego sytuację, a tym samym zdolność do wykonania planu spłaty. Powyższy zakaz nie dotyczy czynności, na które sąd wyrazi zgodę jedynie w wyjątkowych okolicznościach lub które zostaną przez sąd zatwierdzone. Swoistą gwarancją ochrony wierzycieli ma być przewidziana możliwość monitorowania realizacji zobowiązań upadłego poprzez obowiązek sprawozdawczy nałożony na jego osobę – upadły będzie miał bowiem obowiązek składania co roku sądowi (w terminie do końca kwietnia) sprawozdania z wykonania planu spłaty wierzycieli za poprzedni rok kalendarzowy. W sprawozdaniu tym będą wykazane osiągnięte przychody, zobowiązania, który zostały już spłacone oraz nabyte składniki majątkowe (te, których wartość przekracza przeciętne miesięczne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku za ostatni kwartał okresu sprawozdawczego, ogłoszone przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego). Do powyższego sprawozdania upadły będzie dołączał kopię złożonego rocznego zeznania podatkowego.
Kolejną gwarancją ochrony interesów wierzycieli stanowić ma możliwość uchylenia przez sąd planu spłaty wierzycieli wraz z restrykcyjnym zastrzeżeniem, iż zobowiązania upadłego nie podlegają umorzeniu. Uprawnienie takie będzie przysługiwać sądowi w sytuacji, gdy upadły:
- nie będzie wykonywał spoczywających na nim obowiązków, w szczególności w postaci: niezłożenia w terminie wyżej wymienionego sprawozdania lub zatajenia w jego treści osiągniętych przychodów lub nabytych składników majątkowych;
- dokona bez zgody lub zatwierdzenia sądu, w okresie wykonywania planu spłaty wierzycieli, czynności prawnej dotyczącej majątku upadłego, która pogorszyła jego zdolność do realizacji tego planu;
- będzie ukrywać majątek.
Jednakże w sytuacji, gdy brak możliwości realizacji obowiązków określonych w planie spłaty wierzycieli będzie mieć charakter trwały i wynikać będzie z okoliczności niezależnych od upadłego, sąd, na wniosek upadłego, po wysłuchaniu wierzycieli, będzie miał możliwość uchylenia planu spłaty wierzycieli i umorzenia niespłaconych zobowiązań upadłego. W takim przypadku wierzyciel nie pozostanie jednak bez ochrony – na postanowienie sądu w niniejszym przedmiocie przysługuje mu bowiem zażalenie, zaś na postanowienie sądu drugiej instancji – skarga kasacyjna.
Reasumując, omawiana nowelizacja stawia w pierwszej kolejności możliwość sprawnego zawarcia racjonalnego porozumienia pomiędzy dłużnikiem, a wierzycielem. W teorii dla dłużników oznaczać to będzie minimalizację negatywnych skutków w postaci wykluczenia z obrotu gospodarczego, dla wierzycieli zaś – gwarancję zaspokojenia ich roszczeń. Dopiero jednak praktyka pokaże, czy rozwiązania przewidziane w nowelizacji nie będą wykorzystywane w sposób patologiczny, którego skutkiem ubocznym może okazać się krzywdzący „zamach” na słuszne interesy wierzycieli.
