Odpowiedzialność pełnomocnika przedsiębiorstwa państwowego - opinia prawna

• Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. 1964 r., Nr 16, poz. 93 ze zmianami),

• Ustawy z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (tekst jednolity: Dz. U. 2002 r., Nr 112, poz. 981 ze zmianami).

Na wstępie należy wskazać, iż ustawa o przedsiębiorstwach państwowych nie reguluje w całości zagadnień dotyczących reprezentacji przedsiębiorstwa przez pełnomocnika ustanowionego przez organy przedsiębiorstwa. A zatem w sprawach nie uregulowanych konieczne jest sięgnięcie do przepisów kodeksu cywilnego. Przepisy dotyczące pełnomocnictwa zawarte są w art. 95- 109 kodeksu cywilnego.

Art. 98  kc ze względu na zakres umocowania rozróżnia trzy rodzaje pełnomocnictw:

• pełnomocnictwo ogólne,

• pełnomocnictwo rodzajowe,

• pełnomocnictwo szczególne.

Pełnomocnictwo ogólne obejmuje umocowanie do czynności zwykłego zarządu, tj. do dokonywania takich czynności prawnych, które są zgodne z zasadami prawidłowego zarządzania i  gospodarki. Pełnomocnictwo rodzajowe obejmuje umocowanie do dokonywania czynności prawnych określonego rodzaju, np. do sprzedawania nieruchomości. Pełnomocnictwo rodzajowe nie jest dopuszczalne, jeżeli ustawa wymaga pełnomocnictwa szczególnego.

Pełnomocnictwo szczególne zawiera umocowanie do dokonania określonej czynności prawnej, np. darowizny nieruchomości. Obowiązuje generalna zasada, że pełnomocnictwo może być udzielone w dowolnej formie, z wyjątkiem dwóch przypadków określonych w art. 98 k.c., a mianowicie:

• jeżeli pełnomocnictwo zawiera umocowanie do dokonania czynności prawnej, dla której pod rygorem nieważności przewidziana jest forma szczególna, to wówczas pełnomocnictwo powinno być także sporządzone w tej samej formie,

• jeżeli dla określonych kategorii pełnomocnictw ustawa wymaga określonej formy - pełnomocnictwo ogólne pod rygorem nieważności powinno być udzielone na piśmie.

Pełnomocnicy przedsiębiorstwa państwowego zgodnie z art. 51.1 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych z dnia 25 września 1981 roku są ustanawiani i odwoływani przez dyrektora. Pełnomocnikiem może być osoba fizyczna, w szczególności pracownicy przedsiębiorstwa jak i osoba prawna.  Stosunek pomiędzy mocodawca a pełnomocnikiem określa zakres umocowania i decyduje o tym czy mamy do czynienia
z pełnomocnictwem ogólnym, szczególnym, czy rodzajowym. Co do granic umocowania to wiąże się z tym zakres czynności, które mogą być podejmowane przez pełnomocnika.

Należy wskazać, iż mocodawcą jest, więc przedsiębiorstwo państwowe, a nie dyrektor. Pełnomocnictwo nie wygasa, więc po rozwiązaniu stosunku prawnego pomiędzy dyrektorem a przedsiębiorstwem (odwołaniem, śmiercią, itp.). Jedynie likwidacja i reorganizacja przedsiębiorstwa (łączenie, podział) powoduje wygaśnięcie pełnomocnictwa. 

Zgodnie z art. 51.2 udzielenie pełnomocnictwa wymaga formy pisemnej pod rygorem nieważności.

Odpowiadając na pierwsze postawione pytanie należy rozróżnić dwie sytuacjeę dotyczące odpowiedzialności pełnomocnika.

• Pełnomocnik przy dokonywaniu czynności w imieniu przedsiębiorstwa może przekroczyć zakres umocowania. W takim przypadku lub działania w ogóle bez umocowania, wystąpi stan bezskuteczności zawieszonej czynności. Zgodnie z art. 103 k.c. ważność takich oświadczeń woli zależeć będzie od ich potwierdzenia przez dyrektora działającego w imieniu przedsiębiorstwa. Skuteczność umowy zawartej przez rzekomego pełnomocnika jest, więc zawieszona do czasu, gdy nie nastąpi jej potwierdzenie przez mocodawcę. Odmowa potwierdzenia lub bezskuteczny upływ terminu, wyznaczonego przez druga stronę czynności powodują bezwzględną nieważność czynności. Zgodnie z § 3 ww. artykułu w braku potwierdzenia ten, kto zawarł umowę w cudzym imieniu, obowiązany jest do zwrotu tego,
  co otrzymał od drugiej strony w wykonaniu umowy, oraz do naprawienia szkody, którą druga strona poniosła przez to, że zawarła umowę nie wiedząc o braku umocowania. Obowiązek rzekomego pełnomocnika zwrotu świadczeń i naprawienia szkody jest niezależny od winy,
  a więc istnieje także wtedy, gdy pełnomocnictwo było nieważne, a pełnomocnik o tym nie wiedział. Jeśli chodzi o odpowiedzialność rzekomego pełnomocnika względem swojego mocodawcy zastosowanie będą miały przepisy o prowadzeniu spraw bez zlecenia, które unormowane są w art. 752 k.c. Od prowadzącego wymagana jest należyta staranność, w zależności
  od charakteru prowadzonych spraw.

• Z inną sytuacja mamy do czynienia, gdy pełnomocnik działa wprawdzie w granicach umocowania, ale działa niezgodnie z instrukcjami mocodawcy, łączącą ich umową lub bez zachowania należytej staranności, której należy wymagać przy czynnościach wykonywanych zawodowo. Dobra praktyką, w przypadku przedsiębiorstw państwowych powinno być szczegółowe określenie zakresu pełnomocnictwa oraz wskazanie pełnomocnikowi w łączącej strony umowie (np. zlecenia, agencji, itp.) dokładnych instrukcji dla pełnomocnika. W przeciwnym przypadku pełnomocnik może narazić się na narzut działania niezgodnie z łączącą strony umową (przedsiębiorstwem a pełnomocnikiem) i ponieść odpowiedzialność odszkodowawczą z tytułu niewłaściwego wykonania zobowiązania. Jednocześnie
  w przypadku działania umyślnego na szkodę przedsiębiorstwa i dokonywania czynności w zakresie umocowania pełnomocnik narazi się na odpowiedzialność z tytułu czynów niedozwolonych.

Reasumując można wskazać, iż pełnomocnik nie ponosi odpowiedzialności wobec osób trzecich (w tym wobec strony umowy) za dokonane czynności w imieniu przedsiębiorstwa, jeśli działał w granicach umocowania. Jeśli działał w granicach umocowania, ale niezgodnie z instrukcjami lub postanowieniami umowy łączącej go z przedsiębiorstwem ponosi odpowiedzialność wyłącznie za szkodę jaką poniósł mocodawca.           

Przechodząc do odpowiedzi na drugie postawione zagadnienie warto wskazać na zasady rządzące reprezantacją łączną przedsiębiorstwa. Taka reprezentacja jest obligatoryjna między innymi w przypadku, gdy obejmują rozporządzanie prawem, którego wartość przekracza pięć tysięcy złotych, lub czynności te mogą spowodować powstanie zobowiązania przedsiębiorstwa do świadczenia o wartości powyżej pięciu tysięcy złotych. Dla skuteczności oświadczenia woli przedsiębiorstwa wymagane jest współdziałanie
co najmniej dwóch osób.  

Zakres podmiotowy reprezentacji łącznej jest określony przez katalog osób, które są wymienione w art. 50 ust. 1, tj. dyrektora, pełnomocników, zastępców dyrektora. Reprezentacja łączna nie musi się odbywać każdorazowo z udziałem dyrektora. Możliwe jest występowanie dyrektora i pełnomocnika, jak również dwóch pełnomocników.  

Reprezentacja łączna polega na złożeniu dwóch odrębnych oświadczeń woli, kształtujących czynność prawną przedsiębiorstwa państwowego. Składane oświadczenia woli reprezentantów muszą być zgodne, bowiem tylko takie, zakresie określonym w art. 50 ust. 2, powodują skuteczność tych oświadczeń, a co się z tym wiąże, skuteczność całej czynności prawnej dokonanej przez przedsiębiorstwo. 

Naruszenie wymogów reprezentacji łącznej przedsiębiorstwa państwowego w stosunkach cywilnoprawnych powoduje bezwzględną nieważność czynności prawnej, o czym była mowa powyżej. Odmiennym problemem jest ocena skutków naruszenia nie zasad reprezentacji łącznej, lecz przekroczenia granic umocowania osób reprezentujących. W przypadku przekroczenia granic umocowania przez pełnomocnika (lub działania w ogóle bez umocowania), wystąpi stan bezskuteczności zawieszonej. Ważność takich oświadczeń woli rzekomego pełnomocnika zależeć będzie od ich potwierdzenia przez dyrektora. 

Reasumując, w opisywanym stanie hipotetycznym najważniejszą kwestią jest stwierdzenie, czy pełnomocnik działając w imieniu przedsiębiorstwa działał zgodnie z umocowaniem, w takim bowiem przypadku pełnomocnik nie ponosi odpowiedzialności.

Poniżej, przedstawiamy tezy orzeczeń Sądu Najwyższego odnoszące się do zagadnień pełnomocnika przedsiębiorstwa państwowego: 

"1. Nie jest ważna umowa spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i umowa spółki akcyjnej zawarta przez przedsiębiorstwo państwowe i osobę fizyczną, jeżeli osoba ta występuje jednocześnie w imieniu własnym i jako dyrektor przedsiębiorstwa państwowego. 

2. Nie jest ważna umowa spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i umowa spółki akcyjnej zawarta przez osobę występującą jednocześnie w imieniu własnym oraz jako pełnomocnik przedsiębiorstwa państwowego, jeżeli osoba ta piastuje w tym przedsiębiorstwie stanowisko zastępcy dyrektora, głównego księgowego lub stanowisko równorzędne albo jest członkiem rady pracowniczej tegoż przedsiębiorstwa." - uchwała SN (7) z dnia 30 maja 1990 r., 

"Pełnomocnika procesowego przedsiębiorstwa może ustanowić wyłącznie dyrektor (art. 51 ust. 1 ustawy z 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych, Dz. U. 1991, nr 18, poz. 80). Zastępca dyrektora przedsiębiorstwa działa w granicach swego umocowania, które nie może obejmować jednak uprawnienia do udzielania pełnomocnictwa (art. 50 ust. 1 wymienionej ustawy)." - postanowienie SA w Gdańsku z dnia 24 czerwca 1991 r., 

"Do reprezentacji przedsiębiorstwa państwowego uprawnieni są jedynie dyrektor oraz jego zastępca i pełnomocnicy w granicach umocnienia. Brak łącznej reprezentacji przedsiębiorstwa państwowego przy zawieraniu umowy dzierżawy powoduje jej nie podlegającą konwalidacji bezskuteczność, czyli w istocie nieważność." - wyrok SA w Katowicach z dnia 14 grudnia 1995 r.,  

 "Główny księgowy przedsiębiorstwa państwowego może być zarówno pełnomocnikiem, upoważnionym do dokonywania czynności prawnych w imieniu przedsiębiorstwa, jak i zastępcą dyrektora." - uchwała SN  z dnia 7 listopada 1986 r.,

"Do ustanawiania i odwoływania pełnomocników przedsiębiorstwa państwowego jest uprawniony wyłącznie dyrektor przedsiębiorstwa." - uchwała SN z dnia 16 stycznia 1986 r.,

"Jeżeli wynagrodzenie pracownika ustalił nieuprawniony do tego organ, ważność tej czynności zależy od potwierdzenia przez osobę, w której imieniu została dokonana. Przyjęcie domniemania, że rzekomy pełnomocnik działał zgodnie z wolą osoby uprawnionej jest dopuszczalne wtedy, gdy taki wniosek da się wyprowadzić z innych ustalonych przez sąd faktów."- orzeczenie SN z 22 lipca 1998 roku.