Stan faktyczny
Osoby między 13 a 18 rokiem życia posiadają tylko częściową zdolność do czynności prawnych. Uniemożliwia to danej osobie samodzielne zawieranie umów, a przede wszystkim powoduje zależność od rodziców lub opiekunów. W przypadku, kiedy osoba niepełnoletnia jest samodzielna i jej zarobki pozwalają na samodzielne życie, jakie dokumenty musi złożyć i w jakim sądzie aby uzyskać pełną zdolność do czynności prawnych i tym samym tworzyć swoją sytuację prawną oraz być niezależnym od opiekunów i ich decyzji? Czy poza zawarciem związku małżeńskiego, który przyczynia się do nabycia pełnej zdolności, istnieje taka możliwość?
Opinia prawna
Niniejsza opinia została sporządzona na podstawie:
-
Kodeksu cywilnego z dnia 23 kwietnia 1964 r. (Dz. U. 1964 r., Nr 16, poz. 93 ze zmianami),
-
Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z dnia 25 lutego 1964 r. (Dz. U. 1964 r., Nr 9, poz. 60 ze zmianami),
-
Kodeksu pracy z dnia 26 czerwca 1974 r. (tekst pierwotny: Dz. U. 1974 r., Nr 24 poz. 141 ze zmianami).
Funkcjonująca w polskim porządku prawnym definicja pojęcia pełnoletności jest jednoznaczna. Zgodnie bowiem z art. 10 kodeksu cywilnego, człowiek (osoba fizyczna) osiąga pełnoletność z mocy samego prawa z chwilą, a ściśle rzecz ujmując, z dniem ukończenia osiemnastego roku życia. Klarowne są też zasady obliczania wieku osoby fizycznej, co znajduje zastosowanie do ustalenia dokładnego momentu uzyskania pełnoletności, a mianowicie, termin liczony w latach upływa – zgodnie z zasadą wyrażona w art. 112 k.c. – zawsze z początkiem ostatniego dnia, który datą odpowiada początkowemu dniowi terminu, a gdyby takiego dnia nie było w ostatnim miesiącu- w ostatnim dniu miesiąca. Dla przykładu więc, jeżeli osoba urodziła się dnia 28 lutego, to kolejne lata będzie kończyła rankiem 28 lutego następnego roku i oczywiście w tym samym dniu będzie rozpoczynał bieg rok następny, jeżeli natomiast urodziła się dnia 29 lutego, to kolejne lata będzie kończyła o godzinie 0.00 dnia
29 lutego bądź też 28 lutego, w zależności od tego, czy luty będzie miał 28 czy 29 dni.
Uzyskanie pełnoletności jest możliwe w trybie szczególnym, a mianowicie w drodze zawarcia przez małoletniego związku małżeńskiego. Biorąc pod uwagę treść art. 10 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego należy zauważyć, iż w ten sposób uzyskać pełnoletność może jedynie małoletnia kobieta, to jest kobieta między 16 a 18 rokiem życia. Mężczyzna bowiem w wyjątkowych sytuacjach, po uzyskaniu uprzedniej zgody sądu opiekuńczego, może zawrzeć związek małżeński dopiero po ukończeniu 18 lat, a więc w chwili, kiedy jest już osobą pełnoletnią.
Zgodnie z regulacją wyżej przedstawioną, nie istnieje żaden inny sposób uzyskania pełnoletności przez osobę mającą mniej niż lat 18.
Uzyskanie przez daną osobę pełnoletności jest istotne dla określenia, czy posiada ona pełną zdolność do czynności prawnych. Takową bowiem, zgodnie z art. 11 kodeksu cywilnego posiada jedynie osoba pełnoletnia. Zdolność do czynności prawnych to możliwość nabywania we własnym imieniu praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego. Osoba pełnoletnia, a zarazem nie ubezwłasnowolniona, może swym własnym działaniem nabywać i tracić prawa oraz zaciągać zobowiązania, mówiąc inaczej, wywoływać skutki prawne w drodze czynności prawnych.
Jak wynika z art.15 kodeksu cywilnego, osoby małoletnie, które ukończyły 13 rok życia (a także osoby ubezwłasnowolnione częściowo) posiadają jedynie ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Powyższe oznacza, iż zasadniczo (tj. z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie) ważność czynności prawnych, przez które osoba o ograniczonej zdolności do czynności prawnej zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, uzależniona jest od zgody jej przedstawiciela ustawowego. Dotyczy to zarówno czynności prawnych jednostronnych, jak i dwustronnych, czyli praktycznie rzecz biorąc umów.
Zgodnie z art. 18 kodeksu cywilnego odnoszącym się do kwestii ważności umowy, która została zawarta przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych bez wymaganej zgody przedstawiciela ustawowego, to ważność takiej umowy, zależy od jej potwierdzenia przez przedstawiciela ustawowego.
Potwierdzenia umowy, a ściślej rzecz ujmując - potwierdzenia oświadczenia woli złożonego w umowie przez osobę mającą ograniczoną zdolność do czynności prawnych, może dokonać jej przedstawiciel ustawowy, czyli jedno z rodziców lub oboje, opiekun lub też kurator (kiedy osoba ma ustalonego odpowiednio opiekuna czy kuratora). Potwierdzić umowę może również sama osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych - po uzyskaniu pełnej zdolności do tych czynności, a więc jeżeli umowę zawarła osoba niepełnoletnia, może ją potwierdzić po uzyskaniu pełnoletności, czyli po ukończeniu lat osiemnastu (a kobieta także po wcześniejszym zawarciu związku małżeńskiego).
Na marginesie można zaznaczyć iż mimo, że art. 18 kodeksu cywilnego posługuje się pojęciem „ważność umowy” to powszechnie przyjmuje się, iż w rzeczywistości chodzi tu nie o nieważność takiej umowy, a o zawieszoną skuteczność. Czynność taką określa się mianem „niezupełnej” czy też „kulejącej”.
Istnieją również sytuacje, w których potwierdzenie dokonania czynności prawnej przez przedstawiciela ustawowego osoby o ograniczonej zdolności do czynności prawnych nie jest instytucją wystarczającą dla ważności owej czynności. Chodzi tu o przypadki, kiedy ważność jest uzależniona od zgody sądu opiekuńczego. Przypadek taki przewiduje art. 101 § 3 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, zgodnie z którym czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka wymagają zgody sądu opiekuńczego. Gdyby więc przykładowo małoletni, mający ponad trzynaście lat, zawarł umowę mającą na celu sprzedaż odziedziczonej nieruchomości, nawet za zgodą rodziców, ale bez zgody sądu, to takiej umowy rodzice nie mogliby już potwierdzić. Po uzyskaniu zgody musieliby zawrzeć nową umowę.
Niektóre czynności prawne dokonane przez małoletniego powyżej 13 roku życia nie wymagają zgody jego przedstawiciela ustawowego. Chodzi tu po pierwsze o czynności należące do grupy czynności nie będących czynnościami zobowiązującymi. Przykładowo osoba taka może, bez zgody przedstawiciela ustawowego, przyjąć darowiznę uczynioną na jej rzecz, pod warunkiem jednak, że darowizna nie zawiera żadnego obciążenia.
Po drugie, jak zostało to uregulowane w art. 20 kodeksu cywilnego, osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela ustawowego zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. Ponieważ przepis ten nie określa, co należy rozumieć przez użyte w nim zwroty, trzeba sięgnąć do pojęć powszechnie (potocznie) używanych. Za umowy w drobnych bieżących sprawach życia codziennego uznaje się więc chociażby umowy sprzedaży gazety w kiosku, czy artykułów spożywczych w sklepie.
Po trzecie, zgodnie z art. 22 kodeksu cywilnego, jeżeli przedstawiciel ustawowy osoby ograniczonej w zdolności do czynności prawnych oddał jej określone przedmioty majątkowe do swobodnego użytku, osoba ta uzyskuje pełną zdolność w zakresie czynności prawnych, które tych przedmiotów dotyczą. Wyjątek stanowią czynności prawne, do których dokonania nie wystarcza według ustawy zgoda przedstawiciela ustawowego.
Praktyczne znaczenie regulacji zawartej w art. 22 jest niewielkie. Przepis przyznaje pełną zdolność do czynności prawnej tylko w zakresie przedmiotów oddanych osobie mającej ograniczoną zdolność prawną, do swobodnego użytku i to wyłącznie przedmiotów oddanych przez jej przedstawiciela ustawowego. Nie dotyczy on natomiast przedmiotów (w tym oczywiście i pieniędzy) danych przez inne osoby. Zwrot „swobodny użytek” ogranicza zakres możliwości rozporządzania nimi. Osoby mające ograniczoną zdolność do czynności prawnych najczęściej otrzymują przedmioty majątkowe od przedstawicieli ustawowych (rzadziej od innych osób), ale najczęściej do - polegającego na korzystaniu - użytku zwykłego, nie zaś do użytku swobodnego, oznaczającego możność dysponowania nim bez zgody przedstawiciela ustawowego, od którego przedmiot pochodzi. Co więcej chodzi tu o przedmioty drobne, a więc niewielkie kwoty pieniężne, zabawki czy np. owoce. Przepis nie dotyczy rzeczy przedstawiających większą wartość. Nie może mieć zastosowania do przedmiotów, na których zbycie nawet przedstawiciel ustawowy musiałby mieć zgodę sądu opiekuńczego (o czym była już wyżej mowa, a co wynika jasno z treści art. 101 § 3 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).
Odrębną jest kwestia dysponowania własnym zarobkiem, przez osobę mającą więcej niż 13 lat jednak mniej niż lat 18. W prawie pracy bowiem, inaczej niż na gruncie prawa cywilnego gdzie do dokonywania czynności prawnych, przez które osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązania lub rozporządza majątkiem potrzebna jest zgoda przedstawiciela ustawowego, osoba taka, może bez zgody przedstawiciela ustawowego nawiązać stosunek pracy oraz dokonywać czynności prawnych, które dotyczą tego stosunku. Tylko w razie, gdy stosunek ten sprzeciwia się dobru tej osoby, przedstawiciel ustawowy za zezwoleniem sądu opiekuńczego może go rozwiązać.
Co prawda, zdolność pracowniczą (czyli zdolność bycia pracownikiem) posiada osoba, która ukończyła osiemnaście lat (art. 22 § 2 kodeksu pracy), jednakże na mocy szczególnych przepisów działu IX kodeksu pracy, dozwolone jest również zatrudnianie młodocianych, tj. osób między 16 a 18 rokiem życia. Jeśli zaś chodzi o pracę osób poniżej 16 roku życia, to w zasadzie na mocy art. 190 § 2 kodeksu pracy, jest ona zabroniona. Jeżeli zaś zdarzyłoby się, iż osoba taka zostałaby zatrudniona, to na pracodawcy ciążyłby bezwzględny obowiązek natychmiastowego odsunięcia jej od pracy i wypowiedzenia stosunku pracy.
Jak wyraźnie stanowi o tym art. 21 kodeksu cywilnego, osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela ustawowego rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów inaczej postanowi.
Przez zarobek należy rozumieć nie tylko wynagrodzenie za pracę osób pozostających w stosunku pracy (w tym w stosunku naruszającym obowiązujące przepisy), ale wszelkie korzyści związane ze świadczeniem usług, np. w ramach przygotowania do zawodu, prac sezonowych, dorywczych, z tytułu udziału w konkursach, zawodach sportowych. Zarobkiem w rozumieniu przepisu będzie też stypendium. Tak więc, świadczeniem nazywanym zarobkiem może być zarówno świadczenie w pieniądzu, jak i w naturze.
Skoro ustawodawca zezwala osobie mającej ograniczoną zdolność do czynności prawnych na swobodne dysponowanie zarobkiem, należy przyjąć iż osoba o ograniczonej zdolności do czynności prawnej może również swobodnie dysponować przedmiotem, który nabywa ona za zarobione przez siebie pieniądze.
Należy przy tym pamiętać, iż zasadniczo rozporządzenie zarobkiem przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych nie podlega kontroli jej przedstawiciela ustawowego.
W stosunku do rodziców, jako przedstawicieli ustawowych, zasadę tę wyraża art. 101 § 2 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, stanowiąc, że zarząd sprawowany przez rodziców nie obejmuje zarobku dziecka ani przedmiotów oddanych mu do swobodnego użytku. Możliwość rozporządzania zarobkiem przez osobę mającą ograniczoną zdolność do czynności prawnych bez zgody przedstawiciela ustawowego nie oznacza jednak, że przedstawiciel taki nie powinien interesować się sposobem, w jaki osoba ta nim rozporządza. Gdyby okazało się, że wykorzystuje ona zarobek niewłaściwie (np. przeznacza go na środki odurzające), zawsze może zwrócić się do sądu opiekuńczego o wydanie postanowienia określającego sposób dysponowania osiąganymi środkami. Podstawę do wydania takiego postanowienia będzie stanowił art. 21 in fine. Orzeczenie takie może polegać na upoważnieniu przedstawiciela ustawowego do pobierania wynagrodzenia przypadającego osobie ograniczonej w zdolności do czynności prawnych i wydawania jej tylko części tego wynagrodzenia do swobodnego użytku.
