Jakie sądy orzekają o nabyciu spadku zagranicznego?

13.9.2005

Jakie sprawy spadkowe mogą prowadzić polskie sądy?

Co się dzieje, jeśli dojdzie do śmierci obywatela polskiego, który posiada miejsce zamieszkania za granicą? Czy w sprawach o stwierdzenie nabycia spadku istnieje w powyższym przypadku tzw. jurysdykcja krajowa, która oznacza kompetencję polskich sądów do rozpoznania sprawy? Jeśli tak to konsekwencją takiego stanu rzeczy jest stosowanie przez polskie sądy polskiego prawa procesowego.

Te kwestie rozstrzygają normy jurysdykcyjne zawarte w części IV kodeksu postępowania cywilnego (art. 1096-1153 k.p.c.). Nie stosuje się tych uregulowań jedynie wówczas, gdy umowa międzynarodowa, której Rzeczpospolita Polska jest stroną, stanowi inaczej. Rozróżnia się dwa podstawowe rodzaje jurysdykcji krajowej tj. jurysdykcja przemienna (fakultatywna) i jurysdykcja wyłączna. Jurysdykcja przemienna (fakultatywna) oznacza, że określone rodzaje spraw może rozpoznać bądź to sąd polski, bądź to sąd państwa obcego. Natomiast jurysdykcja wyłączna oznacza, że w określonych rodzajach spraw może rozpoznać sprawę i wydać orzeczenie tylko sąd polski. Jurysdykcja krajowa jest wyłączna, gdy śmierć obywatela polskiego nastąpiła w Polsce.

PRZYKŁAD: Jan Kowalski, obywatel polski, ostatnio zamieszkały w stanie Chicago, zmarł w Polsce, pozostawiając spadkobiercę ustawowego - syna i żonę - zamieszkałych w Polsce. Należy w pierwszej kolejności wyjaśnić, czy istnieje jurysdykcja krajowa. W tym celu ustalamy, czy istnieje między Polską a Stanami Zjednoczonymi Ameryki umowa regulująca kwestię jurysdykcji w tego rodzaju sprawach. Polska nie zawarła z USA umowy o międzynarodowym obrocie prawnym. W podanym przykładzie śmierć polskiego obywatela nastąpiła w Polsce, więc wyłącznie właściwym do rozpoznania sprawy (jurysdykcja wyłączna) jest sąd polski.

Orzeczenie sądu innego państwa podlega uznaniu na obszarze Polski za skuteczne wyłącznie pod warunkiem wzajemności. Konieczną przesłanką uznania skuteczności orzeczenia sądu zagranicznego jest brak wyłącznej jurysdykcji sądów polskich. W sprawie spadkowej jurysdykcja krajowa jest wyłączna, jeżeli śmierć obywatela polskiego nastąpiła w Polsce. Jeżeli więc mimo wyłącznej jurysdykcji po stronie polskiego sądu, w sprawie orzekał sąd zagraniczny, to takie orzeczenie nie będzie skuteczne w Polsce.

PRZYKŁAD: Jan Kowalski, obywatel polski, ostatnio zamieszkały w stanie Chicago, zmarł w Polsce. Sprawę spadku dziedziczonego po nim rozpoznał sąd w Chicago. W podanym przykładzie śmierć polskiego obywatela nastąpiła w Polsce, więc wyłącznie właściwym do rozpoznania sprawy (jurysdykcja wyłączna) jest sąd polski i orzeczenie sądu amerykańskiego nie zostanie uznane przez sąd polski. Oznacza to, że spadkobierca ponownie musi złożyć wniosek o stwierdzenie nabycia spadku, ale już przed sądem polskim.

Może się zdarzyć, że doszło już do wydania prawomocnego orzeczenia o stwierdzenie nabycia spadku przez polski sąd, a istnieje konieczność jego realizacji za granicą. W takim przypadku należy wystąpić z wnioskiem o uznanie tych postanowień za skuteczne na terenie państwa obcego - do sądu państwa obcego.

Kiedy sprawę spadkową po obywatelu Polski może rozpoznać sąd zagraniczny?

Jeżeli spadkodawca w chwili śmierci:

miał obywatelstwo polskie, lecz zmarł za granicą lub
nie posiadając żadnego obywatelstwa zamieszkiwał w Polsce

- wtedy w tych przypadkach wniosek o stwierdzenie nabycia spadku może rozpoznać albo sąd polski, albo sąd państwa obcego, gdyż jest to drugi z rodzajów jurysdykcji, czyli tzw. jurysdykcja przemienna (fakultatywna).

PRZYKŁAD: Jan Kowalski, obywatel polski, miał miejsce zamieszkania w stanie Chicago, tam też zmarł. Pozostawił jako spadkobierców ustawowych syna i żonę zamieszkałych w USA. W takim przypadku spadkobiercy mogą złożyć wniosek o stwierdzenie nabycia spadku do sądu polskiego albo sądu amerykańskiego. Wybór sądu należy zatem do wnioskodawcy, a więc do syna lub żony Jana Kowalskiego składających wniosek o stwierdzenie nabycia spadku.

W przypadku jednak, gdy spadkobierca wybierze sąd amerykański, wtedy dla realizacji praw spadkowych na terenie Polski w oparciu o postanowienie państwa obcego, musi ono być uznane za skuteczne na przez właściwy polski sąd okręgowy. W razie realizacji prawomocnego postanowienia polskiego sądu o stwierdzeniu nabycia spadku na obszarze państwa obcego, musi ono być uznane za skuteczne na danym obszarze przez sąd tego państwa.

Wniosek powinien być sporządzony w języku kraju, gdzie składany jest wniosek, względnie w języku polskim wraz z tłumaczeniem na język obcy przez tłumacza przysięgłego. Treść wniosku powinna odpowiadać wnioskowi o stwierdzenie nabycia spadku. Do wniosku powinny być też dołączone:

odpisy wniosku dla uczestników postępowania,
uwierzytelnione odpisy akt stanu cywilnego wraz z przekładem na język obcy.

Odpisy akt stanu cywilnego, zawierające podpis kierownika USC i pieczęć tego urzędu legalizowane są bezpośrednio przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Na tłumaczeniu dokumentów autentyczność podpisu tłumacza przysięgłego i jego pieczęci uwierzytelnia też MSZ.

Sąd państwa obcego może wymagać oczywiście innych dokumentów. W szczególnych wypadkach, zgodnie z wymaganiami na przykład niektórych sądów amerykańskich, mogą one żądać, aby pełnomocnictwo dla konsula polskiego do realizacji spadku było podpisane przez spadkobierców osobiście przed konsulem USA w Polsce. Przy czym, jeżeli stawiennictwo osobiste spadkobiercy przed konsulem USA w Polsce nie będzie możliwe z powodu ułomności, choroby lub innej stałej przeszkody, to wówczas sąd na wniosek tego spadkobiercy, ewentualnie przyjęty do protokołu sądowego, ustanowi dla niego kuratora do podpisania pełnomocnictwa w jego imieniu.

Czy można dziedziczyć po cudzoziemcu?

Często obywatele polscy składają wnioski w Polsce o stwierdzenie nabycia spadku po cudzoziemcach. Czy jednak w świetle obowiązujących uregulowań możliwe jest, aby obywatel polski dziedziczył po cudzoziemcu? Owszem, jednak w takim przypadku nie przysługuje sądowi polskiemu jurysdykcja w sprawach o stwierdzenie nabycia spadku. Sprawy spadkowe po obywatelach obcych nie należą bowiem do jurysdykcji krajowej.

PRZYKŁAD: Jan Kowalski, mający obywatelstwo amerykańskie, zmarł w USA, pozostawiając jako spadkobiercę ustawowego syna zamieszkałego w Polsce. Aby uzyskać stwierdzenie nabycia spadku, syn Jana Kowalskiego musi wnieść wniosek o stwierdzenie nabycia spadku do sądu amerykańskiego.

Gdyby taki wniosek spadkobierca złożył do sądu polskiego, sąd z uwagi na brak jurysdykcji w tej sprawie musi odrzucić wniosek. Od tej zasady są pewne wyjątki. Otóż do sądów polskich należy złożyć wnioski w zakresie stwierdzenia nabycia spadku:

odnośnie gospodarstwa rolnego oraz
własnościowego prawa do lokalu w spółdzielni mieszkaniowej

Wynika to z zasady, że do wyłącznej jurysdykcji krajowej sądów polskich należą sprawy o prawa rzeczowe i o posiadanie nieruchomości położonej w Polsce.

PRZYKŁAD: Jan Kowalski, obywatel USA, na stałe mieszkał w Polsce i zmarł też w Polsce. Pozostawił jako spadkobiercę ustawowego syna, obywatela USA, tam też zamieszkałego. W skład spadku wchodzą ruchomości znajdujące się w Polsce, jednak syn Jana Kowalskiego nie uzyskał stwierdzenia swoich praw do spadku przez sąd amerykański.

Zgodnie z poglądem wyrażonym przez Sąd Najwyższy, jeżeli w skład spadku wchodzą znajdujące się w Polsce ruchomości, a spadkobierca nie może uzyskać stwierdzenia swoich praw do spadku przez sąd ojczysty spadkodawcy, w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku istnieje w tym zakresie jurysdykcja sądu polskiego. Jurysdykcja w tym zakresie istnieje niezależnie od tego, czy spadkobierca jest obywatelem polskim, czy cudzoziemcem.

Osoba, która wskutek zwykłej pomyłki została pominięta jako spadkobierca ustawowy w postępowaniu spadkowym przeprowadzonym przez sąd zagraniczny, może przed sądem krajowym dochodzić roszczenia z tytułu niesłusznego wzbogacenia przeciwko współspadkobiercom, jeżeli ci w drodze dokonanego podziału spadku przejęli również część majątku należną tej osobie.

Jak wykorzystać uprawnienia konsulatów i placówek dyplomatycznych?

Na terenie niemal każdego obcego państwa umieszczone są placówki dyplomatyczne i urzędy konsularne. Urzędnicy konsularni są uprawnieni do udzielania pomocy obywatelom polskim w załatwianiu, między innymi spraw spadkowych przed organami państwa obcego. Obowiązani są oni, z zastrzeżeniem przestrzegania praktyki i przepisów postępowania obowiązujących w państwie obcym, do:

podejmowania czynności w celu zapewnienia odpowiedniego zastępstwa obywateli polskich przed sądami państwa obcego oraz
podejmowania środków tymczasowych, zmierzających do ochrony praw i interesów tych obywateli, gdy osoby te z powodu nieobecności lub z jakiejkolwiek innej przyczyny nie są w stanie podjąć w odpowiednim czasie ochrony swych praw i interesów.

Uprawnienia te jednak wygasają z momentem, w którym obywatel polski będzie obecny lub reprezentowany przez pełnomocnika.

Urzędnicy konsularni mają prawo tłumaczyć i legalizować wszelkie dokumenty wydawane przez organy lub urzędników państwa polskiego lub państwa obcego. Te uprawnienia urzędów konsularnych wynikają z zawartych przez Polskę konwencji konsularnych z państwami obcymi.

Aktualne wykazy polskich placówek dyplomatycznych i urzędów konsularnych można uzyskać do wglądu w polskich placówkach dyplomatycznych i urzędach konsularnych, Ministerstwie Spraw Zagranicznych oraz w każdym sekretariacie prezesa sądu rejonowego, okręgowego i apelacyjnego. Każdy obywatel polski może zwrócić się do właściwej polskiej placówki dyplomatycznej lub urzędu konsularnego z prośbą o udzielenie pomocy w załatwieniu wniosku o stwierdzenie nabycia spadku z jednoczesnym przyjęciem pełnomocnictwa do działania w jego imieniu.

Pamiętaj, że:

Stwierdzenie nabycia spadku po obywatelu polskim zmarłym w kraju może wydać wyłącznie polski sąd,
Sprawy spadku po obywatelu obcym dotyczące praw rzeczowych i posiadania nieruchomości położonej w Polsce rozpoznaje sad polski.

Podstawa prawna