Zniesienie wspólności i podział majątku przed orzeczeniem separacji - opinia prawna

Opinia prawna

Zniesienie wspólności i podział majątku

W czasie trwania małżeństwa i wspólności ustawowej zasadniczo żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego. Zgodnie z art. 47 par. 1 ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy (dalej kro) małżonkowie mogą jednak wyłączyć wspólność ustawową, zawierając umowę majątkową małżeńską w formie aktu notarialnego. Umowa majątkowa małżeńska o wyłączenie wspólności ustawowej zawiera postanowienie, które stanowi, że strony wyłączają między sobą wspólność ustawową i statuują ustrój rozdzielności majątkowej. Natomiast wyszczególnienie składników majątkowych i określenie wysokości spłat i dopłat następuje w umowie o podział majątku, który był objęty wspólnością (obie umowy można zawrzeć jednocześnie). Dla umownego podziału majątku ustawa nie przewiduje formy szczególnej. Jeżeli zaś w skład majątku wspólnego wchodzi nieruchomość, umowa o podział powinna być zawarta w formie aktu notarialnego pod rygorem nieważności (art. 1037 § 2 kc w zw. z art. 46 kro). W przypadku zniesienia wspólności ustawowej w stosunku do całego majątku, przedmioty, które wyszły z tego majątku staną się współwłasnością małżonków. Każdy z małżonków uzyskuje udział w majątku wspólnym jako całości oraz w poszczególnych składnikach tego majątku. Udziały te są równe (art. 43 § 1 kro).

Zgodnie z odesłaniem z kro, do podziału majątku wspólnego małżonków stosuje się odpowiednio przepisy o dziale spadku. Zgodnie z tymi przepisami, podział wspólnego majątku może nastąpić na podstawie umowy lub orzeczenia sądu. Z kolei podział umowny może objąć cały majątek lub być ograniczony do części. Tak więc możliwe jest dokonanie podziału wspólnego majątku małżonków po ustaniu wspólności majątkowej w ten sposób, że podział dotyczyć będzie tylko części tego majątku (niektórych przedmiotów takich jak nieruchomość). W konsekwencji pozostały majątek nie objęty podziałem nadal będzie stanowił majątek wspólny w częściach równych.  

Umowa

Jedynym warunkiem podziału wspólnego majątku w drodze umowy jest zgodna wola stron. Strony umowy o podział majątku muszą ustalić skład i wartość tego majątku oraz określić sposób wyjścia ze wspólności. Ustalając skład majątku wspólnego, strony muszą respektować treść przepisów kro. Oznacza to, że nie mogą one zaliczyć do majątku wspólnego i objąć podziałem przedmiotów, które zgodnie z art. 33 kro należą do ich majątków osobistych. Do majątku osobistego każdego z małżonków należą:

1. przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej,

2. przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił,

3. prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom,

4. przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków,

5. prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie,

6. przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość,

7. wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków,

8. przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków,

9. prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy,

10. przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

Przedmioty zwykłego urządzenia domowego służące do użytku obojga małżonków są objęte wspólnością ustawową także w wypadku, gdy zostały nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił.

Strony mają natomiast pełną swobodę przy określaniu wartości poszczególnych przedmiotów objętych podziałem, a w rezultacie także całego majątku wspólnego. Nie muszą zatem ustalać tej wartości na poziomie wartości rynkowej. Sposób podziału pozostawiony jest także zgodnej woli stron. Najogólniej można stwierdzić, że polega on na przenoszeniu pomiędzy stronami umowy udziałów w przedmiotach, które uprzednio były objęte wspólnością. Może to doprowadzić do przejścia praw do poszczególnych przedmiotów na strony w taki sposób, że uzyskane przez nie udziały są ekwiwalentne lub o wartości uznanej za ekwiwalentną. Nie powstaje wówczas obowiązek dokonywania spłat lub dopłat. Może być również tak, że cały majątek wspólny uzyska jedna ze stron. Z reguły będzie ona wówczas obciążona obowiązkiem spłaty na rzecz drugiej strony. Możliwe jest także, że cały majątek uzyska jedna ze stron bez obowiązku spłaty. Będziemy mieli wówczas do czynienia z darowizną.

Dzieląc umownie majątek wspólny, strony powinny dokonać jednocześnie między sobą rozliczeń z tytułu roszczeń powstałych zarówno w czasie trwania wspólności majątkowej określonych w art. 45 kro, jak i w okresie pomiędzy ustaniem wspólności a podziałem majątku (art. 686 kpc). Brak w umowie zastrzeżenia, że rozliczenia te zostaną przeprowadzone później, pozbawia strony możliwości ich dochodzenia (art. 45 kro, art. 618 § 3 kpc zastosowany w drodze analogii). Umowny podział majątku wspólnego może objąć cały majątek lub zostać ograniczony do jego części (art. 1038 § 2 kc w zw. z art. 46 kro). W takiej sytuacji w odniesieniu do pozostałej części majątku nadal istnieje wspólność majątkowa. Może ona zostać zniesiona później w drodze zawarcia stosownej umowy, jak też w postępowaniu przed sądem.

Zawierając umowę strony w zasadzie mają pełną swobodę w wyborze sposobu podziału majątku wspólnego.

Umowa jest nieważna tylko wówczas, gdy sposób dokonanego podziału narusza ograniczenia ustawowe (art. 58 § 1 kc) albo gdy umowa jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 2 kc), np. rażąco krzywdzi jedno z małżonków. W umowie o podziale majątku wspólnego małżonkowie nie mogą ustalić nierównych udziałów w tym majątku (tak L. Stecki: Ustanie ustawowej wspólności, s. 89 i 114; J. St. Piątowski, w: System..., s. 497). Należy jednak zauważyć, że jedno z małżonków może darować drugiemu z nich swoje udziały w określonych przedmiotach wchodzących w skład majątku wspólnego, w wyniku czego dojdzie do takiej sytuacji faktycznej, jak w razie ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym.

Nieważność umowy może być stwierdzona na skutek powództwa o ustalenie tej nieważności (art. 189 k.p.c.). Legitymowany do wytoczenia takiego powództwa jest każdy, kto ma interes prawny w ustaleniu nieważności umowy. O ważności umowy orzeka wówczas sąd.

Podział sądowy

Sądowy podział majątku wspólnego następuje, gdy współuprawnieni nie są w stanie uzgodnić kwestii związanych z wyjściem z łączącej ich wspólności. Następuje on w toku postępowania nieprocesowego, którego przedmiotem jest przede wszystkim dokonanie tego właśnie podziału, albo w ograniczonym zakresie w orzeczeniu o orzeczeniu separacji.

W postępowaniu w sprawie separacji sąd nie dokonuje z urzędu podziału majątku wspólnego. Podobnie jak w przypadku postępowania rozwodowego dokonuje podziału tego majątku na wniosek jednego z małżonków, o ile nie spowoduje to nadmiernej zwłoki w postępowaniu (art. 58 § 3 kro) Skoro zatem znieśli Państwo wspólność majątkową i podzielili umownie majątek jeszcze przed wniesieniem sprawy o separację, sąd nie będzie się zajmował tą kwestią chyba, że złożony zostanie stosowny wniosek.

Możliwy jest także podział w odrębnym postępowaniu, już po orzeczeniu separacji. Sądowy podział majątku wspólnego dokonywany w postępowaniu nieprocesowym, czyli wszczyna się je na podstawie wniosku. Właściwy jest sąd rejonowy miejsca położenia majątku. Z wnioskiem o podział majątku wspólnego może wystąpić każde z małżonków.

Aby dokonać podziału majątku wspólnego, sąd przede wszystkim musi - jako przesłankę podziału - ustalić skład i wartość dzielonego majątku. Majątek wspólny podlegający podziałowi stanowią wchodzące w skład tego majątku rzeczy ruchome i nieruchomości, jak również inne prawa majątkowe będące dorobkiem małżonków, w tym wierzytelności, roszczenia i przysługujące wspólnie małżonkom ekspektatywy nabycia prawa majątkowego w przyszłości. Podział majątku wspólnego obejmuje przedmioty majątkowe, które były składnikami majątku wspólnego w chwili ustania wspólności ustawowej, nie zostały podzielone w drodze umowy i które istnieją w chwili dokonywania podziału. Uwzględnia się (rachunkowo) przedmioty majątkowe, które zostały bezprawnie zbyte, zniszczone, zużyte lub roztrwonione przez jedno z małżonków. Przy podziale majątku wspólnego wartość tych przedmiotów podlega zaliczeniu na poczet udziału przypadającego temu małżonkowi. Skład i wartość majątku podlegającego podziałowi powinny być ustalone przez sąd z urzędu. W praktyce jednak konieczne jest wykazanie składników majątku wchodzącego w skład majątku wspólnego i przedstawienie dowodów w tej kwestii.

Samo postępowanie w zakresie ustalenia majątku dorobkowego może mieć dwojaki przebieg: albo wnioskodawca i uczestnik zgodzą się ze sobą co do składu i wartości majątku, albo kwestie te będą sporne. W przypadku drugim, wnioskodawca i uczestnik winni wskazać na te fakty, z których wywodzą skutki prawne. Warto zauważyć jednak, iż wskazanie przez jednego z uczestników, że określony przedmiot wchodzi w skład majątku dorobkowego i zaprzeczenie temu faktowi przez drugiego z małżonków, będzie z reguły powodowało konieczność dowodzenia tych twierdzeń przez każdego z nich.

Reasumując, jeżeli przed wniesieniem sprawy o separację dokonają państwo zniesienia wspólności majątkowej i umownego podziału majątku, to sąd nie będzie się zajmował tą częścią majątku, która została już podzielona (o ile nie zostanie podniesiony zarzut nieważności umowy). Natomiast, jeżeli dokonano podziału tylko części majątku wspólnego, każde z małżonków może w dowolnym czasie wystąpić do sądu o dokonanie podziału uzupełniającego, zwłaszcza wówczas, gdy zostaną ujawnione przedmioty majątkowe nie objęte podziałem (uchwała SN z dnia 28 sierpnia 1986 r., III CZP 47/96, OSNCP 1987, nr 8, poz. 114 z częściowo krytyczną glosą S. Dalki, Pal. 1989, nr 3, s. 115).

Wydaje się, że najlepszym sposobem uniknięcia takiej sytuacji i ewentualnych roszczeń ze strony małżonki jest zawarcie w umowie o podziale majątku klauzuli: „Stawający oświadczają, że niniejszy podział ich majątku dorobkowego obejmuje cały majątek, który był objęty wspólnością ustawową i z tego tytułu nie są zobowiązani względem siebie do żadnych spłat i dopłat oraz nie będą mieć do siebie w przyszłości żadnych roszczeń.”