Budżet państwa ponosi każdego roku wielomilionowe straty z powodu bezprawnego korzystania z gruntów skarbu państwa. Przepisy prawa w praktyce zapewniają samowolnym użytkownikom bezkarność. Instytucje publiczne nieskutecznie walczą z tym procederem. NIK zaleca zmiany w istniejącym prawie tak, aby możliwe było skuteczne karanie za bezprawne korzystanie z państwowej ziemi oraz wyeliminowanie takich praktyk.
NIK wyliczyła, że tylko na terenie 19 skontrolowanych jednostek (siedem oddziałów terenowych Agencji Nieruchomości Rolnych, cztery Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej, osiem Zarządów Melioracji i Urządzeń Wodnych) w latach 2009 -2012 do kasy państwa nie wpłynęło 30 mln zł opłat za korzystanie z gruntów państwowych. W skali całego kraju zjawisko to może dotyczyć co najmniej 12 proc. terenów należących do skarbu państwa. Proceder ten jest dochodowy dzięki możliwości otrzymania dopłat unijnych. Na terenach należących do kontrolowanych jednostek tylko w latach 2009 - 2012 bezprawni użytkownicy otrzymali prawie 76 mln zł dopłat. Pozwala im na o obowiązujący stan prawny - w tym celu wykorzystują przepisy ustawy o płatnościach bezpośrednich. Aby uzyskać dopłaty, nie trzeba być właścicielem ani dzierżawcą ziemi, lecz jedynie wykazać jej użytkowanie. NIK w wyniku kontroli postuluje zmiany w ustawie, które pozwolą na wyeliminowanie takich bezprawnych użytkowników ze starań o dopłaty unijne.
Obecny stan prawny pozwala na zawieranie legalnych umów na dzierżawę ziemi z bezprawnymi użytkownikami. Tym samym nielegalne działanie nie jest przeszkodą w późniejszym zawarciu legalnej umowy. Samowolnymi użytkownikami gruntów są najczęściej byli dzierżawcy, którym wygasła umowa lub osoby, które zajęły aktualnie niewykorzystane grunty. Powszechnym zjawiskiem stało się też bezprawne zajmowanie gruntów dzięki wiedzy pozyskanej z ogłoszeń o przetargach. Proceder ten przybrał też charakter zorganizowany, gdyż grunty na terenie całego kraju zajmowane są przez spółki o podobnej nazwie, mające te same władze i siedzibę. W oparciu o te zjawiska NIK zaleciła zmiany w prawie, które uniemożliwią bezprawnym użytkownikom starania o legalną dzierżawę gruntów skarbu państwa.
Przepisy prawa nie pomagają też tym instytucjom publicznym, które decydują się na podjęcie działań prawnych w celu odzyskania ziemi lub windykacji należności. Kontrola pokazała, że sporadyczne próby kierowania takich spraw do innych organów kończyły się niepowodzeniem. Nawet w przypadku skierowania sprawy do sądu cywilne postępowania sądowe trwają po kilka lat, a ostatecznie do przejęcia gruntu dochodzi dzięki egzekucji komorniczej. Próby zawiadamiania organów ścigania o samowolnym korzystaniu z gruntów są także nieskuteczne z powodu braku odpowiednio dolegliwych sankcji prawnych zarówno w kodeksie karnym (który przewiduje sankcje jedynie za wkroczenie na tereny ogrodzone) jak i w kodeksie wykroczeń (grzywna do 500 zł lub nagana).
Kontrola pokazała, że także działania (lub ich brak) samych jednostek kontrolowanych sprzyjają bezprawnemu przejmowaniu ich gruntów.
* Nadmierna wyrozumiałość instytucji publicznych dla samowolnych użytkowników. Dyrektorzy większości skontrolowanych oddziałów terenowych ANR w niektórych przypadkach nie podejmowali działań lub dopiero po kilku latach usiłowali odzyskać grunt (Olsztyn, Gdańsk, Poznań, Szczecin, Wrocław) lub wyegzekwować zaległy czynsz. Dyrektorzy RZGW w Poznaniu i Wrocławiu w ogóle nie przewidzieli możliwości wzywania zidentyfikowanych osób bezprawnie użytkujących ziemię do jej wydania.
* Brak wiedzy o bezumownych użytkownikach na swoim terenie. Choć ze skontrolowanych 19 jednostek aż w 17 użytkowano samowolnie ziemię, wiedziało o tym tylko 9 (wszystkie oddziały terenowe ANR oraz RZGW w Poznaniu i Wrocławiu). Tymczasem kontrola NIK pokazała, że to zjawisko w latach 2009 - 2013 dotyczyło np. aż 8 proc. terenów administrowanych przez ANR oraz ok. 4 proc. przez RZGW i ZMiUW. Szefowie jednostek kontrolowanych tłumaczą się koniecznością zlecania pracownikom innych zadań, będących priorytetami ich działalności ich instytucji. NIK zauważa jednak, że nie wykorzystują narzędzi, które mają do dyspozycji. Dobrym źródłem informacji o wszystkich użytkownikach (w tym bezprawnych) są bazy danych prowadzone przez ARiMR. Zawierają one dane osób otrzymujących dopłaty unijne. Jednak są one wykorzystywane zaledwie w niewielkim stopniu.
* Złe traktowanie i utrudnianie wnioskodawcom chcącym legalnie wydzierżawić ziemię. Rozporządzenie MRiRW zobowiązuje ANR do wydzierżawiania gruntów w drodze przetargu. Minister Środowiska nie uregulował tych kwestii dla gruntów wodnych związanych z gospodarką rolną. W efekcie powszechną praktyką w tych jednostkach stało się nie podawanie do wiadomości publicznej informacji o terenach przeznaczonych do odpłatnego korzystania. Oddawano je na podstawie niejasnych zasad, nierówno traktując wnioskodawców, a często nawet w sposób lekceważący. Wnioski o legalną dzierżawę nieraz czekały na rozpatrzenie nawet dwa lata. Jednocześnie prawie wszystkie skontrolowane RZGW stawiały swoich pracowników na uprzywilejowanej pozycji. Wydzierżawiały im swoje grunty, a w dwóch przypadkach nawet z 50 proc. zniżką (Warszawa, Gdańsk). Z kolei w żadnym ze ZMiUW w ogóle nie opracowano procedur regulujących tę kwestię. Takie postępowanie nie sprzyja legalnym wnioskodawcom, natomiast wyraźnie zwiększa ryzyko korupcji - zauważa NIK.
NIK w trakcie kontroli wykryła przypadki bezprawnego korzystania z gruntów przez pracowników jednostek kontrolowanych (ANR Olsztyn, ZMiUW Elbląg, RZGW Gdańsk). Jest to sytuacja szczególnie naganna, gdyż ich zadaniem jest administrowanie i ochrona terenów państwowych. Izba powiadomiła o tych przypadkach Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
* Osoby chcące legalnie wydzierżawić czy nabyć ziemię często ponoszą konsekwencje braku wiedzy instytucji publicznych o powierzchni, liczbie i aktualnym stanie zagospodarowania powierzonych im terenów. Z 19 skontrolowanych ponad połowa (11 jednostek) nie miała aktualnych danych, a w kilku przypadkach dopiero d kontrolerów NIK dowiadywali się o terenach, którymi powinni zarządzać. W rezultacie osoby chcące legalnie użytkować ziemię bywały odsyłane do innych podmiotów. Szczególnie jaskrawym przykładem była sytuacja osób zwracających się do warszawskiego oddziału ZMiUW, następnie urzędu gminy Brańszczyk oraz starostwa powiatowego w Wyszkowie. Wszędzie otrzymywali informację, że urzędy te nie są kompetentne do zawarcia umów, a stan prawny terenów wymaga uregulowania. W rezultacie osoby te użytkowały grunty bez umowy. W wyniku tych ustaleń NIK powiadomiła Ministra Administracji i Cyfryzacji o problemie dotyczącym nieuregulowanego stanu prawnego gruntów należących do skarbu państwa.
* Skala i rodzaj stwierdzonych nieprawidłowości pokazują, że istnieje potrzeba podjęcia wielokierunkowych działań. NIK zaleciła Ministrowi Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Środowiska wzmocnienie nadzoru nad działaniami podległych sobie jednostek. W przypadku Agencji Nieruchomości Rolnych chodzi tu szczególnie o należyte zagospodarowanie gruntów, zabezpieczenie przed nieuprawnionym wykorzystywaniem i aktualizację danych o stanie mienia. Oddziały terenowe powinny jak najszybciej podjąć działania prawne zmierzające do odzyskania nieruchomości oraz zaległych opłat. W przypadku gruntów rolnych związanych z gospodarką wodną (administrowanych przez RZGW i ZMiUW) NIK zaleca dodatkowo uporządkowanie stanu prawnego tych terenów oraz zapewnienie równych zasad traktowania osób zainteresowanych dzierżawą.
W wyniku kontroli NIK sformułowała także następujące wnioski de lege ferenda do Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi o podjęcie prac nad zmianą:
* ustawy o płatnościach bezpośrednich w taki sposób, aby osoba nie będąca właścicielem musiała wskazać inny tytuł prawny, na podstawie którego użytkuje ziemie i w związku z tym ubiega się o dopłaty unijne;
* ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi skarbu państwa w taki sposób, aby wykluczyć z przetargów użytkowników zajmujących ziemię bez umowy.
źródło: www.nik.gov.pl
Potrzebujesz porady prawnej?
NIK o sprzedaży państwowych nieruchomości rolnych
Cudzoziemcy stają się posiadaczami gruntów rolnych w Polsce w drodze nabycia udziałów w polskich spółkach, które są właścicielem ziemi. MSW nie posiada jednak pełnych danych, o skali nabywania polskich gruntów przez cudzoziemców. Dane resortu są 3-4 krotnie niższe od stanu rzeczywistego. (...)
MSW nie posiada pełnych danych, o skali nabywania polskich gruntów przez cudzoziemców
Cudzoziemcy stają się posiadaczami gruntów rolnych w Polsce w drodze nabycia udziałów w polskich spółkach, które są właścicielem ziemi. MSW nie posiada jednak pełnych danych, o skali nabywania polskich gruntów przez cudzoziemców. Dane resortu są 3-4 krotnie niższe od stanu rzeczywistego. (...)
Wykorzystanie nieruchomości ministerstw, urzędów centralnych i państwowych osób prawnych
Przedstawiamy ostatnio opublikowane wyniki z kontroli przeprowadzonej przez NIK dotyczącej wykorzystania nieruchomości Skarbu Państwa położonych na terenie m.st. Warszawy na potrzeby ministerstw, urzędów centralnych i państwowych osób prawnych. Ogólna ocena kontrolowanej (...)
Państwo bezradne wobec oszustów podatkowych. Oto raport NIK
W ocenie NIK organy kontroli skarbowej oraz organy podatkowe nie przeciwdziałały wystarczająco skutecznie oszustwom podatkowym. W badanym okresie nastąpił gwałtowny wzrost uszczupleń VAT, przy jednocześnie niskim poziomie kwot odzyskiwanych z tego tytułu przez Skarb Państwa. NIK odnotowuje (...)
Miastom brakuje mieszkań socjalnych. NIK ujawnia dane
Gminy nie mają wystarczających środków, aby zaspokajać potrzeby mieszkaniowe osób w trudnej sytuacji życiowej. Niewywiązywanie się z obowiązku zapewnienia lokali socjalnych i pomieszczeń tymczasowych powoduje, że gminy muszą płacić wysokie odszkodowania. Tymczasem kolejka oczekujących (...)
Kontrola administracji publicznej Administracja publiczna, będąc władzą, winna całym swym bytem i działalnością opierać się na obowiązującym prawie. Problematyka kontroli administracji publicznej (w tym samorządu terytorialnego) mieści się w nauce prawa administracyjnego. Kontrola (...)
NIK skontrolowała finanse województwa mazowieckiego
Trudna sytuacja finansowa województwa mazowieckiego jest spowodowana zmniejszeniem się jego potencjału dochodowego z jednej strony oraz niewystarczającą redukcją wydatków województwa z drugiej. Zarząd województwa mazowieckiego w niewielkim stopniu mógł przeciwdziałać zmniejszaniu się (...)
Polski Holding Obronny pod lupą NIK. Były przekręty?
Projekty badawcze realizowane przez Polski Holding Obronny mają szansę przyczynić się do wzmocnienia bezpieczeństwa Polski. NIK stwierdziła jednak, że część projektów Holdingu, które uzyskały wsparcie z Ministerstwa Skarbu Państwa, nie miało rekomendacji ze strony MON, co zmniejsza (...)
Lotnicze przejścia graniczne. Są wyniki kontroli NIK
Ministerstwo Spraw Wewnętrznych ma problemy z finansowaniem lotniczych przejść granicznych. Przeznaczane sumy są zbyt małe, a w dodatku źle rozdzielane. Wątpliwości budzi też sposób, w jaki wojewodowie rozliczają się z zarządcami lotnisk. NIK stwierdziła dużą dowolność przy ustalaniu (...)
Uchwała NSA Naczelny Sąd Administracyjny w składzie 7 sędziów 26 lutego 2018 r. podjął następującą uchwałę (sygn. I OPS 5/17): "Pozostawanie nieruchomości we władaniu przedsiębiorstwa PKP bez udokumentowanego prawa w sposób określony w art. 38 ust. 2 ustawy z dnia 29 kwietnia (...)
NIK o nabywaniu nieruchomości pod budowę dróg krajowych
Osoby wywłaszczone na podstawie drogowej specustawy miesiącami czekają na odszkodowania za swoje nieruchomości. Przepisy wprawdzie przewidują krótkie terminy ustalenia wysokości odszkodowania, ale w praktyce nie są one dotrzymywane. Przyznawane odszkodowania są często zaniżane lub zawyżane (...)
W najnowszym raporcie Transparency International dotyczącym korupcji na świecie w 2009 roku Polska znajduje się na 49 pozycji na 180 krajów. Wprawdzie w porównaniu do 2008 roku poprawiliśmy nasz wynik o dziewięć miejsc, jednakże w stosunku do innych krajów europejskich (...)
Kontrola NIK. Może zabraknąć pieniędzy na emerytury
ZUS właściwie przygotował się do wejścia w życie zmian związanych z wypłatą emerytur ze środków zgromadzonych w OFE i przejęcia części ich aktywów - informuje NIK. Zdaniem Izby w dłuższej perspektywie może jednak zabraknąć pieniędzy na wypłatę emerytur. Funkcjonujący w Polsce (...)
Po co kontrole NIK? Każdego roku inspektorzy NIK ujawniają nieprawidłowości, których skutki finansowe lub sprawozdawcze sięgają kilkunastu miliardów złotych. Wskazane przez kontrolerów wadliwe mechanizmy są jednak naprawiane, a systemy prawne uszczelniane tak, aby błędy (...)
Według NIK fundusze unijne przynoszą efekty
Najwyższa Izba Kontroli oceniła pozytywnie realizację programów operacyjnych. Wnioski? Minister właściwy do spraw rozwoju regionalnego zapewnił skuteczną koordynację realizacji celów inwestowania funduszy unijnych i związanych z nimi wskaźników. Instytucje zarządzające (...)
NIK o ochronie brzegów morskich
Instytucje państwa nie wiedzą, czy skutecznie zapobiegają degradacji wybrzeża i zmniejszaniu się plaż Bałtyku - wynika z raportu Najwyższej izby Kontroli. Według obecnie obowiązującego stanu prawnego organy administracji morskiej mają utrzymać linię brzegową z 2000 roku, choć od (...)
Kontrola NIK w lubuskiem. Wszystkie szkoły z uchybieniami w kwestii BHP
Żadna ze skontrolowanych przez NIK szkół na terenie województwa lubuskiego nie organizowała uczniom zajęć z zachowaniem wszystkich reguł higieny pracy umysłowej. Powszechne było nierównomierne obciążanie uczniów trudnymi przedmiotami: łączenie ich w kilkugodzinne bloki, albo planowanie (...)
Kontroli nie ma, promienie harcują...
NIK opublikował wyniki najnowszej kontroli. Izba przyjrzała się temu, jak funkcjonuje w Polsce monitoring pól elektromagnetycznych, których źródłem są m.in. nadajniki telefonii komórkowej. NIK o działaniach organów administracji publicznej w zakresie (...)
NIK alarmuje w sprawie odpadów medycznych
System utylizacji odpadów medycznych jest w Polsce nieszczelny. NIK zwraca uwagę, że zwykle niedoceniane i bagatelizowane procedury postępowania oraz rzetelna dokumentacja akurat w tym wypadku są zbyt ważne, by je zaniedbywać. Prowadzi to do kłopotów z monitorowaniem niebezpiecznych odpadów. (...)
Raport NIK. Uczelnie przegrywają z piratami
Wykorzystywane przez uczelnie wyższe do weryfikacji prac dyplomowych komputerowe programy antyplagiatowe okazały się mało przydatne i nieskuteczne. Programy można łatwo oszukać, nie wykrywają nawet prymitywnych zapożyczeń z popularnych portali, a rezultaty ich pracy są nieporównywalne (...)
Po co kontrole NIK? Każdego roku inspektorzy NIK ujawniają nieprawidłowości, których skutki finansowe lub sprawozdawcze sięgają kilkunastu miliardów złotych. Wskazane przez kontrolerów wadliwe mechanizmy są jednak naprawiane, a systemy prawne uszczelniane tak, aby błędy (...)
Według NIK fundusze unijne przynoszą efekty
Najwyższa Izba Kontroli oceniła pozytywnie realizację programów operacyjnych. Wnioski? Minister właściwy do spraw rozwoju regionalnego zapewnił skuteczną koordynację realizacji celów inwestowania funduszy unijnych i związanych z nimi wskaźników. Instytucje zarządzające (...)
NIK o ochronie brzegów morskich
Instytucje państwa nie wiedzą, czy skutecznie zapobiegają degradacji wybrzeża i zmniejszaniu się plaż Bałtyku - wynika z raportu Najwyższej izby Kontroli. Według obecnie obowiązującego stanu prawnego organy administracji morskiej mają utrzymać linię brzegową z 2000 roku, choć od (...)
Kontrola NIK w lubuskiem. Wszystkie szkoły z uchybieniami w kwestii BHP
Żadna ze skontrolowanych przez NIK szkół na terenie województwa lubuskiego nie organizowała uczniom zajęć z zachowaniem wszystkich reguł higieny pracy umysłowej. Powszechne było nierównomierne obciążanie uczniów trudnymi przedmiotami: łączenie ich w kilkugodzinne bloki, albo planowanie (...)
Kontroli nie ma, promienie harcują...
NIK opublikował wyniki najnowszej kontroli. Izba przyjrzała się temu, jak funkcjonuje w Polsce monitoring pól elektromagnetycznych, których źródłem są m.in. nadajniki telefonii komórkowej. NIK o działaniach organów administracji publicznej w zakresie (...)
NIK alarmuje w sprawie odpadów medycznych
System utylizacji odpadów medycznych jest w Polsce nieszczelny. NIK zwraca uwagę, że zwykle niedoceniane i bagatelizowane procedury postępowania oraz rzetelna dokumentacja akurat w tym wypadku są zbyt ważne, by je zaniedbywać. Prowadzi to do kłopotów z monitorowaniem niebezpiecznych odpadów. (...)
Raport NIK. Uczelnie przegrywają z piratami
Wykorzystywane przez uczelnie wyższe do weryfikacji prac dyplomowych komputerowe programy antyplagiatowe okazały się mało przydatne i nieskuteczne. Programy można łatwo oszukać, nie wykrywają nawet prymitywnych zapożyczeń z popularnych portali, a rezultaty ich pracy są nieporównywalne (...)
Ustawa śmieciowa. Raport NIK ujawnił smutna rzeczywistość
Wprowadzony dwa lata temu nowy system gospodarowania odpadami komunalnymi nie doprowadził do rozwiązania problemu „dzikich wysypisk”, których przybywa zamiast ubywać. Rosną także koszty gospodarowania odpadami, bo gminy nie potrafią rzetelnie oszacować ilości wytwarzanych śmieci (...)
Reformy na Ukrainie z pomocą Polaków
Prezes Najwyższej Izby Kontroli wziął udział w konferencji, która inaugurowała proces reformy służby cywilnej w ukraińskiej administracji. NIK wspiera Ukraińców we wdrażaniu polityki antykorupcyjnej i podnoszeniu kompetencji urzędników. Przedstawiciele Izby uczestniczą m.in. w przygotowaniu (...)
Państwo bezradne wobec oszustów podatkowych. Oto raport NIK
W ocenie NIK organy kontroli skarbowej oraz organy podatkowe nie przeciwdziałały wystarczająco skutecznie oszustwom podatkowym. W badanym okresie nastąpił gwałtowny wzrost uszczupleń VAT, przy jednocześnie niskim poziomie kwot odzyskiwanych z tego tytułu przez Skarb Państwa. NIK odnotowuje (...)
Kontrola NIK w ZUS. Ustalenia prawomocne
Kolegium Najwyższej Izby Kontroli rozpatrzyło zastrzeżenia, jakie skierował ZUS do wystąpienia pokontrolnego w sprawie wybranych, kluczowych postępowań o udzielenie zamówienia publicznego w latach 2010 – 2013, które dotyczyły Kompleksowego Systemu Informatycznego. Kolegium oddaliło (...)
NIK o zapobieganiu patologiom w szkołach
Dzieci i młodzież wciąż narażone są na zjawiska patologiczne w szkołach. Nasilają się tradycyjne formy przemocy słownej i fizycznej, a dodatkowo rozwijają się nowe, w cyberprzestrzeni. Szkoły od lat nie radzą sobie z problemem: nie diagnozują sytuacji, a nauczyciele nie zawsze potrafią (...)
NIK o ochronie drzew przy inwestycjach w miastach
W Polsce drzewa wciąż przegrywają z nowymi osiedlami, galeriami handlowymi i parkingami, bo wielu samorządowców na pierwszym miejscu stawia interes inwestorów, lekką ręką zgadzając się na wycinkę drzew. Sadzone w ramach kompensacji nowe drzewa często są niskiej jakości, a niezabezpieczone (...)
NIK w systemie zarządzania państwem
Rolę NIK w funkcjonowaniu państwa należy rozpatrywać przez pryzmat funkcji zarządzania: planowania, organizowania, motywowania i kontrolowania - mówił Prezes NIK, Krzysztof Kwiatkowski, w wykładzie inaugurującym nowy rok akademicki na Wydziale Zarządzania i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu (...)
NIK ocenił działalność spółek komunalnych
Zamiast realizować zadania publiczne takie jak dystrybucja wody, odprowadzanie ścieków, gospodarka mieszkaniowa czy zapewnienie komunikacji miejskiej, powoływane przez gminy spółki komunalne zbyt mocno koncentrują się na działalności komercyjnej. Takie wnioski płyną z raportu Najwyższej (...)
NIK sprawdza sprawozdania finansowe CERNu
Najwyższa Izba Kontroli pełni funkcję audytora zewnętrznego w Europejskiej Organizacji Badań Jądrowych (CERN). Podsumowuje właśnie rok swych działań. NIK będzie sprawdzać finanse organizacji jeszcze przez dwa lata, choć możliwe, że okres ten zostanie przedłużony. Zadanie NIK polega (...)
NIK o realizacji zamówień publicznych
Skontrolowane jednostki publiczne prawidłowo udzielały zamówień publicznych na usługi zewnętrzne. Jednak tylko nieliczne urzędy korzystały z ustawowych możliwości uzyskania najkorzystniejszej oferty przy zawieraniu umów. Większość nadal stosowała najniższą cenę jako jedyne kryterium (...)
NIK krytykuje polskie urzędy. Zarzuca im dyskryminację
Polskie urzędy nie traktują osób głuchoniemych z należytą powagą. Swoje zaniedbania tłumaczą niskim odsetkiem głuchoniemych petentów, ale nie dostrzegają, że głuchoniemi nie przychodzą do urzędów, bo poziom dostępności instytucji użyteczności publicznej dla niepełnosprawnych (...)
NIK pozytywnie o naszych wojskach specjalnych
NIK pozytywnie ocenia zdolność polskich wojsk specjalnych do prowadzenia działań operacyjnych. Izba zakończyła trwającą od maja do grudnia 2013 roku kontrolę wojsk specjalnych. NIK uważa, że wieloletnie działania, których celem było zbudowanie w Polsce profesjonalnych wojsk specjalnych, (...)
Oto prawdziwe problemy wychowanków domów dziecka
Dla dużej części wychowanków z rodzin zastępczych i domów dziecka próby wejścia w dorosłość po 18. roku życia nie kończą się najlepiej - alarmuje Najwyższa Izba Kontroli. Powiększają kolejki bezrobotnych w urzędach pracy i pobierają zapomogi z opieki społecznej. Wielu rezygnuje (...)
