Spis treści
Co to jest powinowactwo?
Powinowactwo to stosunek prawnorodzinny istniejący pomiędzy małżonkiem a krewnymi drugiego małżonka. W przeciwieństwie do pokrewieństwa, które opiera się na więzach krwi, powinowactwo powstaje w wyniku zawarcia związku małżeńskiego i łączy osoby, które nie są ze sobą biologicznie spokrewnione.
Kluczowa różnica
Powinowactwo podobnie jak pokrewieństwo opisuje się za pomocą stopni i linii. Ta klasyfikacja służy opisaniu stopnia bliskości jaki istnieje między małżonkiem a krewnymi drugiego z nich. Dzięki temu prawo może precyzyjnie określić, jakie skutki prawne powstają w konkretnych sytuacjach.
Rodzaje powinowactwa
Powinowactwo jest określone taką samą linią i takim samym stopniem jak stosunki pomiędzy drugim małżonkiem a jego krewnymi. System ten pozwala na precyzyjne określenie relacji prawnych.
Podział według linii
Powinowactwo w linii prostej
Dotyczy tych krewnych, którzy albo pochodzą od drugiego małżonka, albo od których ten małżonek pochodzi. Odnosić się będzie jedynie do wstępnych i zstępnych drugiego małżonka, czyli: do jego rodziców, dziadków, dzieci niepochodzących z tego małżeństwa. Małżonek zatem będzie w stosunku do swojego pasierba czy teściowej powinowatym w linii prostej.
Powinowactwo w linii bocznej
Dotyczy tych krewnych, którzy mają wspólnego przodka i nie pochodzą bezpośrednio od siebie, a zatem: rodzeństwo (wspólny rodzic), kuzynostwo (wspólny dziadek), wujostwo (dziadek małżonka a ojciec wujka). Małżonek będzie w stosunku do brata drugiego z małżonków powinowatym w linii bocznej.
Stopnie powinowactwa
Aby skonkretyzować stopień bliskości wprowadzone są stopnie powinowactwa. Za pomocą tej kategorii określa się ile urodzeń dzieli krewnych od jednego z małżonków mając na uwadze osobę, od której pochodzą.
Uwaga na adopcję
Za powinowatych należy uważać również tych krewnych współmałżonka, których w rzeczywistości nie łączą z małżonkiem więzy krwi, a mianowicie krewnych, którzy zostali przysposobieni całkowicie lub całkowicie nieodwołalnie i tą drogą weszli do rodziny, np. powinowatym w drugim stopniu linii bocznej będzie adoptowany brat drugiego małżonka.
Kiedy powinowactwo NIE zachodzi
Stosunek powinowactwa nie zachodzi pomiędzy:
- małżonkiem a osobą pozostającą w związku małżeńskim z krewnym współmałżonka, np. z żoną brata współmałżonka
- jednym z małżonków a powinowatym drugiego małżonka, np. z matką byłej żony drugiego małżonka
- powinowatymi jednego z małżonków a powinowatymi drugiego z nich, np. pomiędzy matką byłej żony i matką byłego męża, jeżeli oboje małżonkowie są rozwiedzeni
- krewnymi małżonków, np. między ojcem męża a ojcem żony czy bratem żony a siostrą męża
Kiedy powstaje i ustaje powinowactwo?
Powstanie powinowactwa
Powinowactwo powstaje z chwilą zawarcia małżeństwa. Nie powstanie ono jednak w sytuacji, gdy zawarte małżeństwo należy traktować jako małżeństwo nieistniejące.
Małżeństwo nieistniejące
Ma to miejsce w przypadku, jeżeli małżeństwo zostanie zawarte przy braku spełnienia absolutnie koniecznych warunków, do tego, aby można było uznać, że zostało ważnie zawarte. Przykłady:
- oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński nupturienci złożą niejednocześnie -najpierw kobieta, a dwa dni później dopiero mężczyzna
- oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński zostanie złożone przed osobą do tego nie powołaną, np. przed pracownikiem urzędu stanu cywilnego niemającym prawa odbierać takich oświadczeń
Trwałość powinowactwa
Powinowactwo charakteryzuje się szczególną trwałością. Nie ustaje ono wskutek:
- śmierci jednego z małżonków
- orzeczenia rozwodu
- orzeczenia separacji
Może jednakże ustać, jeżeli małżeństwo zostanie mocą orzeczenia sądu unieważnione.
Powinowactwo jako przeszkoda małżeńska
Zgodnie z przepisami Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego, nie mogą zawrzeć ze sobą małżeństwa powinowaci w linii prostej. Zakaz ten obowiązuje bez względu na to, czy małżeństwo, które dało początek powinowactwu, nadal trwa, czy już ustało.
Ważne
Stosunek powinowactwa istnieje nadal, pomimo śmierci jednego z małżonków lub orzeczenia rozwodu. Oznacza to, że przykładowo macocha i pasierb nie mogą zawrzeć małżeństwa nawet po śmierci ojca dziecka lub po rozwodzie rodziców.
Uzasadnienie zakazu
Zakaz ten uzasadniony jest względami moralno-obyczajowymi, które ujawniają się negatywnym nastawieniem społeczeństwa do zawierania tego typu małżeństw. Dotyczy on jedynie przypadków, gdy małżeństwo chcą zawrzeć ze sobą powinowaci w linii prostej, np. macocha z pasierbem czy teść z synową.
Możliwość uzyskania zezwolenia sądu
Istnieje jednakże wyjątek od tej reguły. Sąd bowiem z ważnych powodów może udzielić zgody na zawarcie małżeństwa między powinowatymi. Zgoda sądu może być wyrażona także po zawarciu takiego małżeństwa.
Skutki naruszenia zakazu
Małżeństwo zawarte wbrew przeszkodzie powinowactwa może zostać unieważnione na wniosek każdego z małżonków. Unieważnienie ma skutek wsteczny - oznacza to, że małżeństwo uznaje się za nieważne od samego początku.
Obowiązek alimentacyjny między powinowatymi
W zasadzie pomiędzy powinowatymi nie aktualizuje się obowiązek alimentacyjny. Jedyny wyjątek stanowi obowiązek alimentacyjny pomiędzy pasierbem a macochą lub ojczymem, czyli między powinowatymi w linii prostej stopnia pierwszego.
Charakter subsydiarny
Obowiązek alimentacyjny w tym kształcie ma charakter subsydiarny i zasadniczo powinien mieć miejsce w ostatniej kolejności, tzn. uprawniony najpierw powinien żądać świadczeń od swych krewnych. Nie jest to jednak obowiązek bezwzględny, gdyż do jego zaktualizowania się muszą być spełnione jeszcze dodatkowe warunki.
Roszczenia alimentacyjne pasierba
Obowiązek alimentacyjny spoczywa na macosze lub ojczymie względem pasierba, jeżeli przemawiają za tym zasady współżycia społecznego, czyli jeżeli odpowiada on ogólnemu poczuciu słuszności, znajdującemu uzasadnienie w istniejących regułach moralności i dobrych obyczajach społeczeństwa.
Roszczenia alimentacyjne macochy lub ojczyma
Wymienionym powinowatym roszczenie względem pasierba przysługiwać będzie jedynie wtedy, kiedy łącznie zostaną spełnione następujące przesłanki:
Stan niedostatku
Powinowaty znalazł się w stanie niedostatku - nie ma możliwości samodzielnie zaspokoić swoich usprawiedliwionych potrzeb.
Wkład w utrzymanie
Przyczyniał się do utrzymania i wychowania pasierba - polega to na zaspokajaniu usprawiedliwionych potrzeb pasierba w postaci świadczeń pieniężnych, świadczeń w naturze albo na osobistych staraniach o utrzymanie lub wychowanie pasierba.
Zasady współżycia społecznego
Żądanie powinowatego odpowiada zasadom współżycia społecznego - pod uwagę należy wziąć: czas trwania małżeństwa rodzica dziecka z powinowatym, stosunek ojczyma lub macochy do dziecka, itp.
Pierwsza kolejność
Jeżeli chodzi o kolejność obowiązku alimentacyjnego, będzie on występował w pierwszej kolejności, gdyż traktuje się pasierba tak, jak jedno z dzieci powinowatego.
Inne skutki prawne powinowactwa
Skutki powinowactwa nie ograniczają się jedynie do prawa rodzinnego. Można je również zauważyć na gruncie prawa cywilnego, postępowania cywilnego, a także postępowania karnego i administracyjnego.
| Obszar prawa | Skutek prawny | Zakres powinowactwa |
|---|---|---|
| Prawo rodzinne | Nadanie nazwiska ojczyma małoletniemu pasierbowi | Linia prosta I stopnia |
| Postępowanie cywilne | Wyłączenie sędziego | Linia prosta bez ograniczeń, boczna do II stopnia |
| Postępowanie karne | Wyłączenie sędziego | Linia prosta bez ograniczeń, boczna do IV stopnia |
| Prawo administracyjne | Wyłączenie pracownika organu | Do II stopnia |
| Postępowanie cywilne | Prawo odmowy składania zeznań | Linia prosta, boczna do II stopnia |
Szczegółowe omówienie wybranych skutków
Nadanie nazwiska ojczyma
Na skutek zgodnego oświadczenia małżonków złożonego przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego, małoletni pasierb może nosić nazwisko swojego ojczyma. Jeżeli jednak dziecko ukończyło trzynaście lat, potrzebna jest do tego jego zgoda. Nadanie nazwiska ojczyma nie jest jednak dopuszczalne, jeżeli dziecko nosi nazwisko swojego ojca albo nazwisko utworzone na podstawie zgodnych oświadczeń rodziców dziecka przez połączenie nazwiska matki z nazwiskiem ojca dziecka.
Najważniejsze zasady - podsumowanie
Powstanie powinowactwa
Wskutek zawarcia małżeństwa pomiędzy małżonkiem a krewnymi drugiego z nich powstaje stosunek powinowactwa
Brak powinowactwa między krewnymi małżonków
Krewni małżonków nie są względem siebie powinowatymi, np. matka męża i ojciec żony, są to osoby z punktu widzenia prawa obce w stosunku do siebie
Trwałość powinowactwa
Powinowactwo nie ustaje wskutek ustania małżeństwa przez śmierć jednego z małżonków lub rozwód, ustaje jednakże na skutek unieważnienia małżeństwa
Przeszkoda małżeńska
Powinowactwo w linii prostej, np. teść i synowa, stanowi przeszkodę małżeńską, co oznacza, że zawarcie takiego małżeństwa nie jest dopuszczalne; sąd może jednak na wniosek powinowatych z ważnych powodów zezwolić na zawarcie takiego małżeństwa
Alimenty między powinowatymi
Obowiązek alimentacyjny między powinowatymi może istnieć jedynie w stosunkach między pasierbem a macochą lub ojczymem
Brak wpływu na dziedziczenie
Powinowactwo nie ma żadnego wpływu na dziedziczenie; w szczególności powinowaty nie dziedziczy po małżonku z ustawy i nie przysługuje mu prawo do zachowku
Aktualne zmiany prawne
W 2025 roku trwają prace nad nowelizacją Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego, które mogą wpłynąć na zasady alimentacji po rozwodzie. Planowana jest eliminacja orzekania o winie rozkładu pożycia oraz zmiana zasad przyznawania alimentów między byłymi małżonkami. Te zmiany mogą pośrednio wpłynąć na interpretację przepisów dotyczących alimentów między powinowatymi.
Podstawa prawna:
Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 2023 r., poz. 2809)