Fauna zwłok

Fauna zwłok1- metody entomologiczne

i ich wykorzystanie do określenia czasu śmierci.

Zanim zaczniesz działać - pomyśl,

A kiedy już pomyślisz - działaj szybko" Salustiusz


Jak co dzień rano wyszłam na spacer. Szłam swoją ulubioną ścieżką przez las, ale zboczyłam z codziennej trasy, chcąc w niej coś urozmaicić. Jednak z każdym krokiem czułam się jakoś nieswojo. Po chwili dotarł do mnie dziwny zapach, który z każdym krokiem wzmagał się. Mimo to szłam dalej, chciałam zobaczyć co to jest. W końcu zapach stał się już nie do wytrzymania i zobaczyłam ... Ale to co tam było, nie przypominało niczego co wcześniej widziałam. Po chwili jednak dotarło do mnie. To ludzkie ciało, a raczej to, co z niego zostało...

Porady prawne

Co zrobić w takiej sytuacji? Jak poznać tożsamość tego człowieka i przyczynę jego śmierci - jeśli rozkład ciała jest daleko posunięty. Oczywiście tą sprawą zajmie się policja i prokuratura, ale także zlecone zostaną badania biegłym (ekspertom).

W toku czynności zmierzających do wyjaśnienia sprawy sporządzane są wersje kryminalistyczne, które stanowią wyobrażenie o wyjaśnianym zdarzeniu - jego okolicznościach, przebiegu, a przede wszystkim kto był sprawcą. Stanowi próbę alternatywnego wyjaśnienia, dlatego jest zasadne sporządzenie kilku wersji, ponieważ rozwiązanie sprawy może znaleźć się gdzieś pomiędzy2.

Pierwsze wersje są tworzone w dość krótkim czasie od zawiadomienia o popełnieniu czynu zabronionego. Podstawę stanowią szczątkowe informacje, które uzupełniane są w toku czynności śledztwa Mogą dotyczyć całego zdarzenia, jego części, osób biorących w nim udział i ich ról.

„Tworzenie wersji to przechodzenie od znanego do nieznanego, to dobieranie do znanego skutku - zjawisk poprzedzających i warunkujących to zdarzenie"3.

Rola wersji w procesie dochodzenia do prawdy obiektywnej jest bardzo ważna, jednak aby wersja z hipotezy stała się tezą należy uzyskać informacje od m.in. lekarzy z zakresu medycyny sądowej. Kodeks postępowania karnego stwierdza, że w przypadku okoliczności mających znaczenie dla sprawy można powołać biegłych i specjalistów.4

Określenie czasu jaki upłyną od śmierci do ujawnienia zwłok stanowi jedno z najważniejszych zadań medycyny sądowej. W tym zakresie stosuje się ocenę wszystkich znamion śmierci m.in. pojawienie i zachowanie się plam opadowych, spadek temperatury ciała. Pomocne okazują się metody fizykochemiczne i biologiczne. Ocena czasu śmieci jest tym łatwiejsza, im mniej czasu upłynęło od śmierci. Po pewnym czasie rozwój przemian pośmiertnych staje się duży, że utrudnia możliwość określenia tego czasu. Jednak nauka nie jest bezsilna w takich przypadkach, gdyż stanowi to spektrum działania entomologii.

„Ciało ludzki zaczyna się rozkładać cztery minuty po śmierci. Coś, co było kiedyś siedliskiem życia, przechodzi teraz ostatnią metamorfozę. Zaczyna trawić samo siebie. Komórki rozpuszczają się od środka. Tkanki zmieniają się w ciecz, potem w gaz, Już martwe ciało, staje się stołem biesiadnym dla innych organizmów. Najpierw dla bakterii, potem dla owadów. Dla much. Muchy składają jaja, z jaj wylęgają się larwy. Larwy zajadają bogatą w składniki pokarmową pożywkę, następnie migrują. Opuszczają ciało w składnym szyku, w składnym szyku, w zwartym pochodzie, który podąża zawsze na południe. (...) zawarte w mięśniach białko zdążyło się już rozłożyć, wytwarzając silnie stężony chemiczny roztwór. Zabójczy dla roślinności, niszczący trawę, w której pełzną larwy, tworząc swoistą pępowinę śmierci ciągnącą się aż do miejsca, skąd wyszły."5

W ten malowniczy i uproszczony sposób Simon Beckett opisuje proces rozkładu zwłok nawiązując do entomologii. Jednak nie jest to fikcja literacka. Powołując się na dr Apard A. Vass to rzeczywiście w ciele już po czterech minutach po śmierci zaczyna proces rozkładu6, na który niewątpliwy wpływ ma m.in. temperatura otoczenia, owady, ubiór oraz ilość ran na ciele.

Swoją pracę chciałabym poświęcić głównie entomologii sądowej (forensic entomology) i jej metodach pozwalających na oszacowanie czasu zgonu, która to wiedza jest potrzebna i przydatna w toku czynności przygotowawczych i przed sądem. A czym się ona zajmuje? Otóż jest to nauka, dyscyplina prowadząca badania i wykorzystująca wpływ owadów i innych stawonogów do potrzeb dowodowych wymiaru sprawiedliwości, której głównym celem jest oszacowanie czasu zgonu rozkładających się zwłok. Obszarem badań entomologii sądowej jest entomologia medyczno - kryminalna (entomoskopia). Badania prowadzone w jej ramach służą głównie oszacowaniu czasu i miejsca oraz przyczyn śmierci. Prowadzone są za pomocą metody analizy prawidłowości rozwoju stawonogów na zwłokach. Dzięki niej można określić wiek stadiów preimaginalnych zabezpieczonych na zwłokach i ich pobliżu. Umożliwiają one oszacowanie minimalnego PMI (postmortem interwal) - minimalny czas jaki upłyną od momentu śmierci do czasu ujawnienia ciała. Druga metoda to analiza sukcesji stawonogów na zwłokach, która pozwala na oszacowanie czasu jaki upłyną od momentu śmierci, do momentu zasiedlenia zwłok przez owady zalezie na zwłokach lub ich pobliżu. Ekspert - forensic entomologist nie przesądza definitywnie o czasie zgonu, może jedynie podać przybliżony termin. Dodatkowe badania, a nawet czynności przeprowadzane przez policję tj. zbieranie informacji o czasie ostatniego widzenia osoby sprawią, iż możliwe jest zawężenie tego czasu7.

Martwe ciało staje się swoistym zmieniającym się w czasie ekosystemem, do którego przybywa wiele gatunków stawonogów, a przede wszystkim owadów. Już tuż po zgonie przybywają pierwsze muchówki, składają jaja we wszystkie otwory w ciele (m. in. w oczach, uszach, nosie, ranach) . Dzięki temu zwłoki zostają oznaczone „markierem biologicznym" umożliwiającym odtworzenie daty zgonu. Każdy etap rozkładu charakteryzuje się własną fauną owadów, którą przedstawię w dalszej części pracy.

A od kiedy znamy i posługujemy się wiedzą z zakresu entomologii ? Mimo, że od około trzydziestu lat jest wykorzystywana jako źródło w rozwiązywaniu spraw, to jej początki sięgają znacznie głębiej.

Pierwsze wzmianki dotyczącej wykorzystania jej pojawiły się w XIII wieku, w Chinach. Ówczesny prawnik i prowadzący śledztwo Sung Tz'u opisał zabójstwo niedaleko pola ryżowego. Dzień po zdarzeniu wszystkim zebranym pracownikom kazał położyć na ziemię sierpy - ich narzędzia pracy. Niemożliwe do zobaczenia ludzkim okiem ślady krwi zwabiły muchy - wskazały potencjalnego zabójcę. Robotnik przyznał się i najprawdopodobniej został zabity („knocked his head on the floor").

Temat śmierci od zawsze był interesujący, to też nie dziwi jego zainteresowanie artystów, najbardziej z okresu średniowiecza. Najstarszym i najbardziej znanym przedstawieniem wpływu owadów na rozkład ciała jest drzeworyt z XV wieku „Taniec śmierci". Słynne, a także odzwierciedlające wpływ owadów na dekompozycję zwłok jest stwierdzenie Karola Linneusza, że „trzy muchy zjedzą konia tak szybko, jakby zrobił to lew.

Znaczący wpływ na rozwój entomologii sądowej wniósł francuski lekarz Bergeret, określając czas zgonu zmumifikowanych zwłok dziecka, oparł się na oddziaływaniu na nie larw muchy i ćmy, a także Jean Pierre Megnin, który w opublikowanej książkę pt. „Fauna zwłok" zawarł dokładne opisy anatomii i cyklu życiowego owadów występujących na zwłokach, a także analizę przypadków opisujących użycie tej wiedzy. Praca Megnina upowszechniła i spopularyzowała wiedzę z zakresu entomologii. Niemiecki doktor Reinhard po raz pierwszy opublikował systematyczne studium dotyczące tego tematu. Jego doświadczenia oparte zostały na ekshumowanych zwłokach w Saksonii. Opisał on także wpływ chrabąszczy na zwłoki znajdujące się w grobach starszych niż 15 lat.

Również Polacy mieli swój udział w tej dziedzinie. Pierwsze publikacje dotyczące tego tematu wydali Stefan Horoszkiewicz i Edward Niezabitowski. Ten ostatni przeprowadził eksperyment, który może wydać się makabryczny. Otóż na parapecie okiennym instytutu na Uniwersytecie w Krakowie ułożył niedonoszone płody kotów, szczurów, lisów, kretów. Doświadczenie to miało pokazać wpływ owadów na rozkład zwłok. Jednak najważniejszym wnioskiem wyciągniętym z tego eksperymentu było stwierdzenie, że fauna żerująca na zwłokach ludzkich jest taka sama jak na zwierzęcych.

W 1919r. Hermann Merkel opisał przypadek zabójstwa rodziców przez syna, których zwłoki zostały znalezione po trzech tygodniach. Jednak stan dekompozycji zwłok był diametralnie różny. Korpulentne ciało matki było w fazie rozkładu, z obiema gałkami zniszczonymi przez larwy oraz larwami w tkance mózgowej. Organy wewnętrzne były zaś nietknięte. Nie zaobserwowano także larw w tkance tłuszczowej. Za to szczupłe ciało ojca było w całości zaatakowane przez larwy. Organy wewnętrzne były zniszczone, znaleziono także poczwarki. Za przyczynę tego stanu Merkel uznał fakt, że ciało ojca po zastrzeleniu było zmasakrowane. Wszelkie rany na ciele okazały się bardziej atrakcyjne dla owadów.

Po drugiej wojnie światowej entomologia zaczęła zyskiwać pozycję jednych z podstawowych badań w procesie śledczym. Obecnie zaś na dobre zagościła w kryminalistyce8.

Jednak w Polsce nie wykorzystuje się jej zbytnio w praktyce. Również literatura przedmiotu nie jest bogata. Niewątpliwie ogromne znaczenie entomologii sprawi, iż będzie bardziej doceniona.

W tym miejscu chciałabym przedstawić entomologiczne metody wykorzystywane do określenia czasu śmierci. Procesy gnicia rozpoczynające się w momencie zgonu i stwarzają bodźce wabiące owady. Przybywa wiele owadów muchówki, chrząszcze, motyle, szczecionogi, karaczany, skorki, pluskwiaki. Jednak nie dla wszystkich owadów ciało to stanowi pożywienie. Można podzielić je cztery grupy ekologiczne. Pierwszą i najważniejszą dla entomologii grupę stanowią nekrofagi, żywiące się rozkładającymi się tkankami - muchówki i chrząszcze. Druga to drapieżcy i pasożyty nekrofagiczne, trzecia - wielożerne osy, mrówki. Czwartą grupę stanowią gatunki przypadkowe, które przybywają na zwłoki z okolicznych roślin, podłoża.

Należy podkreślić, że entomolog sądowy powinien uczestniczyć w każdym etapie śledztwa. Późniejsza jego praca była by ułatwiona, a także wynik przeprowadzonych badań szybszy i pewniejszy. Niestety jak pokazują przykłady w Polsce wiedza ta nie jest tak popularna. Na miejscu zdarzenia, bez względu na rodzaj zwłok, ich lokalizację to entomolog powinien przeprowadzić oględziny wstępne, na które składają się: opis zwłok i występujące na nim owady, następnie zebranie stawonogów w otaczającym je środowisku.

Owady należy zbierać przed zabraniem ciała. Na miejscu zdarzenia entomolog zbiera postacie dorosłe i stadia rozwojowe. Nie należy przeszukać ubrania denata, ponieważ można uszkodzić zwłoki lub zatrzeć ślady. Po zabraniu zwłok zbiera się stawonogi z podłoża, na którym leżały zwłoki. Jest to konieczne, gdyż większość muchówek migruje ze zwłok do podłoża, by tam się przepoczwarzyć. Opis siedliska stanowi bardzo ważny element, ponieważ jest terenem występowania ściśle określonych grup zwierząt. W opisie powinna być zawarta ocena siedliska - plaża, szosa, mieszkanie; rodzaj podłoża - błotniste, kamieniste, piaszczyste, a także okręcenie typu roślinności. Pozwoli to na stwierdzenie czy zwłoki były przenoszone, czy dokonano zabójstwa w miejscu ich znalezienia np. znajdując osobę z głęboką raną ciętą na szyi można przypuszczać, że to ona stanowi przyczynę śmierci. Wówczas stężenie żelaza w podłożu powinno być znaczne, gdy jest niewielkie świadczy to o przeniesieniu ciała z miejsca czynu do innego (tu miejscu znalezienia). Także pyłki roślinne, szczególnie gdy rośliny są spotykane na określonym terytorium ułatwią rozpoznanie tego miejsca. Wiedza czy miejsce znalezienia jest tożsame z miejscem czynu jest istotna, gdyż można byłoby znaleźć i zabezpieczyć ślady związane z dokonanym zdarzeniem. Nie można zapominać o zebraniu danych meteorologicznych będącymi niezbędne podczas okręcania czasu zgonu. Jako, że owady to zwierzęta zmiennocieplne, potrzebujące do swojego rozwoju okręconej ilości ciepła to zebranie tych danych nie tylko ułatwi oszacowanie czasu śmierci, ale sprawi, że będzie można zawęzić go - uściślić. W trakcie badań należy także oszacować czas ekspozycji ciała w świetle dziennym i nocnym, a także wilgotność powietrza9.

Po wyjęciu zwłok z worka, musi być dokładnie przeszukany, ponieważ na jego wewnętrznej stronie pojawią się postacie larwalne owadów, opuszczające zwłoki na skutek różnicy temperatur. Podczas autopsji należy zwrócić uwagę na ubranie denata, a po jego rozebraniu dokładnie je przeszukać. Można przecież znaleźć ten wyjątkowy okaz, który ułatwi określenie miejsca dokonania zabójstwa, gdy z innych badań wiadomo, że tym miejscem nie jest miejsce ich znalezienia. Taki przykład można znaleźć w książce Simona Becketta pt. „Szepty". W materiale wyściełającym trumnę znaleziono owada, tylko jednego, ale to dzięki niemu, swamprowi darner zamieszkującemu zalesione mokradła udało się rozwiązać zagadkę.

Powtarzając za Elżbietą Kraczkowską w praktyce sądowej wykorzystywane są dwie metody entomologiczne, a ich wybór nie zależy od subiektywnego wyboru entomologa, ale od czasu jaki upłynął od zgonu do znalezienia.

Pierwsza z nich stosowana jest w przypadku znalezienia zwłok w pierwszym miesiącu po zgonie, przy której istotna jest znajomość cykli rozwojowych owadów, a szczególności muchówek. Może być stosowana tylko do czasu zakończenia rozwoju pierwszego pokolenia tych zwierząt. W czasie pierwszych 30 dniach, a jak już wcześniej wspominałam nawet po 4 minutach od zgonu przylatują owady, które składają jaja we wszystkich otworach w ciele - w nosie, uszach, a także w rany, z których wylęgają się larwy żerujące na zwłokach. Następnie migrują do podłoża by tam się przepoczwarzyć. Znając ich stadia preimaginalne oraz opierając się na danych meteorologicznych możliwe jest wskazanie początku rozwoju poszczególnych gatunków na ciele, który do swojego rozwoju wymaga określonej ilości ciepła. Dlatego też przy określaniu tego czasu należy zwrócić uwagę na dolną granicę progową rozwoju osobniczego i temperaturę efektywnego rozwoju osobniczego.

 

Rys. 1 cykl życiowy muchy


W przypadkach znalezienia zwłok w czasie późniejszym niż miesiąc zmiany fizyczne i chemiczne przywabiają określone grupy zwierząt. Stają się one specyficznym ekosystemem, w którym określenie poszczególnych gatunków umożliwi oszacowanie czasu zgonu. Jednak zależy to od wielu czynników tj. pory roku, szerokości i długości geograficznej. Wiadomo, że wyższa temperatura przyśpiesza rozkład, a co z ubraniem? Otóż ono stanowi swego rodzaju zaporę, gdyż owady najpierw tam się rozwijają, a dopiero przechodzą do ciała. Dlatego nagie zwłoki ulegają szybciej rozkładowi i są podatniejsze na działanie owadów. Niewątpliwe znaczenie ma lokalizacja zwłok, inaczej zachodzą procesy na zwłokach pogrzebanych, inaczej na wyeksponowanych i nie pogrzebanych, a jeszcze inna fauna pojawia się przy zwłokach zanurzonych w wodzie. Teraz chciałabym przedstawić ogniwa sukcesji owadów w zależności od lokalizacji zwłok.

Zaczynając od zwłok niepogrzebanych i wyeksponowanych, które są najczęściej „wykorzystywane" w literaturze, filmie.

W warunkach klimatu umiarkowanego, co jest niewątpliwie bardzo ważne, obserwuje się osiem ogniw sukcesji. Na marginesie pragnę dodać, powołując się na pracę „Entomologia sądowa w Polsce"10 w Polsce brak jest badań eksperymentalnych rozkładu zwłok i sukcesji stawonogów na obszarze naszego kraju, których rezultatem byłby model sukcesji przydatny w oszacowaniu czasu zgonu. Jednaj ten problem został już zauważony i w latach 2005-2008 przeprowadzony był projekt pt. „Sukcesja stawonogów na zwłokach świni domowej w wybranych typach środowisk leśnych". Opierając się na badaniach prowadzonych w innych krajach nie można w pełni polegać, gdyż były prowadzone w innym obszarze geograficznym. Powracając do fauny zwłok nie pogrzebanych można wyróżnić osiem ogniw sukcesji.


1-sze ogniwo sukcesji stanowią muchówki reprezentujące rodzinę Calliphoridae, takie jak Calliphora vicina, Calliphora vomitoria, Lucilla spp. oraz Musca domestica, Musca autumnalis i Muscina stabulans z Muscidae.

Pojawianie się tych owadów odpowiada rozpoczęciu procesów litycznych zwłok.


2-gie ogniwo sukcesji stanowią muchy z rodzaju Lucilla, Protophormia i Calliphoridae oraz Sarcophagidae.

Pojawiają się w momencie rozpoczęcia procesów gnilnych.


Pierwsze dwa ogniwa występują w ciągu trzech pierwszych miesięcy od momentu zgonu.


3-cie ogniwo sukcesji, związane jest z fermentacją masłową tłuszczów, podczas której uwalnia się kwas masłowy, przywabiający chrząszcze z rodzaju Dermestes (Coleoptera, Dermestidae) oraz motyle Aglossa (Lepidoptera, Pyralidae).


4-te ogniwo sukcesji wiąże się z rozkładem białek i wydzielaniem tyraminy. Przywabia ona muchy Piophila casei, Piophilidae, Fannia, Eristalis), Teichomyza fusca, przedstawicieli rodzin Drosophilidae, Sepsidae, Sphaeroceridae oraz chrząszczy z rodzajów Corynes i Necrobia.


Oba kolejne ogniwa pojawiają się pod koniec trzeciego miesiąca i mogą trwać do szóstego miesiąca.


5-te ogniwo sukcesji stanowią owady, które jako ostatnie korzystają z rozkładających się zwłok.

Części miękkie ciała denata są w postaci czarnej papki, a jako jeden z końcowych produktów rozkładu wydziela się amoniak. Na podsychających zwłokach żerują muchówki zaliczane do rodzin Muscidae i Phoridae oraz chrząszcze z rodzajów Nicrophorus, Silpha, Hister i Saprinus, zaliczane do rodziny Histeridae.

Etap ten trwać może od 4 do 8 miesiąca od czasu zgonu.


6-go ogniwa sukcesji wyjątkowo nie stanowią owady, a drobne roztocza (Acarina), które pojawiają się, gdy zwłoki zaczynają wysychać. Roztocza te reprezentowane są przez rodzaje Uropoda, Trachynotus, Glacyphagus i Serator.

Czas tego ogniwa trwa od 6 do 12 miesiąca od momentu śmierci.


7-me ogniwo sukcesji następuje, gdy zwłoki są kompletnie wysuszone. Na resztkach ciała pojawiają się wtedy owady uważane jako szkodniki produktów zmagazynowanych i okazów muzealnych. Spotkać można chrząszcze Attagenus pellio, Anthrenus museorum i Dermestes maculatus oraz mole Tineola biselliella i Tineola pellionella.


Następuje to po roku od daty zgonu.


8-me ogniwo sukcesji rozpoczyna się po trzech latach od zgonu. Pojawiają się wtedy chrząszcze z rodzin Ptinidae i Tenebrionidae, likwidujące szczątki pozostawione przez poprzedników.


Pogrzebanie ciała może opóźnić procesy rozkładu i zmienić, ograniczyć ilość nekrofagów. Payne pracując w USA okręcił 5 ogniw sukcesji.


1-sze ogniwo reprezentowane jest przez mrówki żerujące na ciele w okolicach ust i uszu. Odpowiada ono zwłokom świeżym i trwa około trzech dni.


2-gie ogniwo sukcesji zaczyna się trzeciego dnia od momentu zgonu, kiedy to na zwłoki przybywają dominujące od tej pory Leptocera spp. (Sphaeroceridae) oraz Dohrniphora incisularis i Metopina subarcuata (oba reprezentujące Phoridae). Piątego dnia pojawiają się muchówki zaliczane do rodziny Psychodidae, które będą żerować na zwłokach i składać tam jaja przez kolejne siedem dni, aż do momentu usunięcia wszystkich gazów, powstałych w wyniku procesów rozkładu.


3-cie ogniwo sukcesji stanowią larwy wylęgające się z wcześniej złożonych jaj oraz chrząszcze Oxytelus insignitus i Aleochara spp., żywiące się stadiami preimagilnymi muchówek. Etap ten trwa przez 10 dni, podczas których postępuje rozkład zwłok.


4-te ogniwo reprezentowane jest przez larwy muchówek z rodzin Psychodidae, Phoridae i Sphaeroceridae. Ponadto pojawiają się roztocza, skoczogonki (Collembola), chrząszcze z Cryptophagidae i muchówki z rodziny Sciaridae. Etap ten związany jest z rozpadem zwłok i przebiega między 30 a 60 dniem od momentu zgonu.

5-te ogniwo sukcesji występuje wtedy, gdy zwłoki ulegają szkieletyzacji, a dominującą faunę stanowią mrówki, muchówki, skoczogonki i roztocza.


O ile przy zwłokach pogrzebanych i nie pogrzebanych można mówić o faunie, to przy zwłokach zanurzonych może pojawić się flora. Otóż będąc w wodzie ciało pokryte zostanie m.in. glonami, ale także zwierzęta mają na nie wpływ. Zwierzęta żyjące w zbiorniku wodnym swym żerowaniem na zwłokach mogą utrudnić ustalenie nie tylko czasu śmierci, ale także i jej przyczyny. Ryby, owady wodne, skorupiaki wyjadają tkankę. Rozkład zwłok w wodzie jest przyspieszony, ponieważ ciepłota ciała jest tracona dwa razy szybciej niż na lądzie, i już zaledwie po dwóch tygodniach przebywania w tym środowisku ciało jest bliskie szkieletyzacji. Pomocą w odpowiedzi na pytanie odnośnie czasu przebywania ich w wodzie mogą udzielić owady - pasożyty zewnętrzne człowieka. Pchły po dwunastogodzinnym przebywaniu w wodzie potrzebują godziny, aby dojść do pełnej ruchliwości, podczas gdy po 18-20 godzinnym zanurzeniu czas ten przedłuża się do 4-5 godzin. Wszy giną już po 12 godzinach od momentu zanurzenia zwłok.

Powołują się ponownie Payne oraz King podają sześć etapów sukcesji fauny na zwłokach zanurzonych w wodzie:

1-sze ogniwo sukcesji związane jest ze zwłokami świeżymi i całkowicie pogrążonymi w wodzie. Wypłynięcie ciała może nastąpić po okresie 1-2 dni latem i po 2-3 tygodniach jesienią i zimą. Ten etap sukcesji reprezentowany jest jedynie przez wodne chrząszcze z rodziny Hydrophilidae.


2-gie ogniwo pojawia się w momencie wynurzenia się zwłok. Podczas wczesnego wypływania, na wyeksponowaną ponad powierzchnię wody część ciała, jaja składają muchówki plujkowate, na których to żerują drapieżne osy i szerszenie.


3-cie ogniwo sukcesji, rozpoczynające się trzeciego dnia od momentu wypłynięcia ciała, związane jest z wylęganiem się larw Calliphoridae, które żerując intensywnie, pozostawiają na eksponowanych powierzchniach ciała wiele małych otworków. Pojawiają się także drapieżne chrząszcze z rodzin Staphylinidae, Silphidae i Histeridae, przywabiane zapachem rozkładającego się ciała.


4-te ogniwo trwa około siedem dni, podczas których na skutek żerowania larw muchówek i postępującego rozkładu powierzchnia zwłok ulega wyraźnemu zmniejszeniu, wskutek czego wiele larw migruje do wody. Tam też są zjadane przez chrząszcze z Histeridae, Staphylinidae i Silphidae.


5-te ogniwo sukcesji reprezentowane jest przez chrząszcze z rodziny Histeridae oraz przez muchówki zaliczane do Sphaeroceridae, Phoridae, Drosophilidae i Psychodidae, które mogą odżywiać się resztkami zwłok. Etap ten trwa od 4 do 14 dni i kończy się wraz z zatapianiem się resztek ciała.

6-te ogniwo sukcesji stanowią postaci dorosłe much z rodzin Psychodidae, Sphaeroceridae i Chloropidae, które żerują na martwych larwach pływających po powierzchni wody. Ze zwłok pozostają jedynie kości oraz fragmenty tkanek.


Fauna zwłok zanurzonych w wodzie wykazuje największe podobieństwo do owadów notowanych na ciałach nie pogrzebanych. Na 102 gatunki owadów zaliczonych do 37 godzin, 93 były też spotykane na zwłokach wyeksponowanych na lądzie11.

Bardzo ważna jest teoria, ale jest ona potrzebna do wykorzystania w praktyce, dlatego teraz chciałabym przedstawić kilka badań do których okazała się przydatna wiedza z zakresu entomologii sądowej.

31 maja 2003 r. ujawniono zwłoki kobiety. W wyniku dochodzenia stwierdzono, że ciało należało do tydzień wcześniej zaginionej (problem tożsamości rozwiązany, natomiast przyczyna zgonu i jego czas nie).

Denatka leżała na porośniętej lasem skarpie (zwłoki nie pogrzebane) na prawym boku, a potylica oparta była o drzewo. Stwierdzono u niej (w Zakładzie Medycyny Sądowej Akademii Medycznej w Gdańsku) znaczne zmiany gnilne, prawie całkowite zeszkieletowanie głowy, twarzy, szyi i lewej ręki spowodowane przez larwy owadów. Jamy ciała wypełnione były przez preimaginalne postaci muchówek. Zebrano próbki owadów, które częściowo przekazane zostały do hodowli, zaś pozostałe zakonserwowano.

Przydatne do określenia czasu zgonu metodą entomologiczną okazały się najstarsze larwy, czyli III ich stadium - zebrano 242 larwy muchówek zaliczanych do rodziny Calliphoriadae (plujkowate). Owady te pojawiają się z rozpoczęciem procesów litycznych (pierwsze ogniwo sukcesji). Najbardziej liczne okazały się Lucilia sericata, Cesar i Calliphora vomitoria -gatunki wykazujące wysoki stopień synantropizacji, czyli związania z człowiekiem, miejscami przez niego uczęszczanymi. Najczęściej przebywają w środowisku wiejskim i lasach (czyli okazały się bardzo przydatne przy określeniu, iż miejscem zabójstwa może być miejsce znalezienia zwłok).

Zebrano dane meteorologiczne, dzięki którym określono średnią dobową temperaturę na 16,5 0C (czas pomiędzy zaginięciem, a odnalezieniem zwłok). Warunki pogodowe i znajomość rozwoju owadów pozwoliły oszacować, iż poszczególne ich gatunki pojawiły się od 5 do 8 dni od czasu zgonu. Wykorzystując wiedzę teoretyczną i zestawiając ją z danymi zebranymi w toku można było stwierdzić, że zgon najwcześniej mógł nastąpić 23 maja 2003r. w godzinach wieczornych lub nocnych (dzień zaginięcia). Termin ten został potwierdzony w prowadzonym śledztwie.

Kolejny przykład dotyczy zwłok ekshumowanych w listopadzie 2003 r., które pochowano dwa lata wcześniej. Powodem przeprowadzonej czynności była niezgodność w protokole sekcji zwłok z danymi pochodzącymi z ustaleń miejsca zdarzenia.

W trakcie powtórnej autopsji znaleziono żywe larwy owadów zaliczane do muchówek z rodziny Sphaeroceridae. Co ciekawe był to pierwszy przypadek znalezienia żywych larw owadów na zwłokach pogrzebanych - owad ten pojawia się około dwóch lat od pochowania ciała i zaliczany jest do III, IV ogniwa sukcesji zwłok pogrzebanych12.

Przykłady opisane powyżej ukazują jak wielkie znaczenie ma entomologia w procesie określenia czasu zgonu. Umożliwia w sposób dość precyzyjny określić ten czas w przypadku zwłok kilkudniowych, kilkutygodniowych, a nawet kilkumiesięcznych niezależnie od ich lokalizacji. Jednak człowiek próbuje oszukać naturę i drugiego człowieka. Dr Apadr A. Vass przedstawił taki przykład. Mężczyzna pracujący w służbie drogowej, w lato prześwietlając przydrożne drzewa odkrył zwłoki kobiety (ubranej). Procesy dekompozycyjne oraz aktywność owadów nie były zauważone, co świadczyło by o jej niedawnej śmierci. Przeprowadzone badania wykazały, że kobieta nie żyje od czterech miesięcy. W takim razie, dlaczego nie zaobserwowano u niej procesu rozkładu? Otóż została spryskana płynem, maskującym zapach gnicia i odstraszającym owady, co miało służyć późniejszemu jej znalezieniu. Autopsja wykazała zachodzące wewnętrzne procesy gnilne, jednak zostały w znaczny sposób zahamowane.

Temat niewyjaśnionych śmierci, porzuconych ciał jest bardzo popularny. Seriale takie jak CSI: Las Vegas, CIS: New York, CSI: Miami, Kości, Crossiong Jordan spopularyzowały tematykę kryminalnych zagadek, które okazały się bardzo interesujące.

Ważne jest by poznać i zrozumieć proces rozkładu, ponieważ ma on wpływ na prowadzone śledztwo. Na każdym miejscu zdarzenia są zadawane pytania - co, gdzie, kiedy, dlaczego, kto, w jaki sposób, jakimi środkami - zaliczane do siedmiu złotych pytań (dr Arpad A. Vass wyróżnia 5 ‘W's pytań - why, what, when, where, why- ostatnie dwa pytania wymieniane w polskiej literaturze można zaliczyć do tego pytania). Badania nad dekompozycja są niezmiernie pożyteczne przy ustaleniu „Time Since Death" 13, na który wpływ mają owady. Materiał entomologiczny, który jest zebrany ze zwłok, a także z ich bliskiego otoczenia, oznaczenie gatunków fauny, analiza stadiów rozwojów nekrofagów i ich rola w łańcuchu sukcesyjnym, jak również prawdopodobny termin żerowania mogą w niektórych przypadkach stanowić istotny dowód w ustaleniu czasu śmierci. Metoda ta ma istotne znaczenie, w przypadku, gdy zwłoki są poddane procesom gnilnym, a konwencjonalne metody zawodzą.

Niestety w praktyce sądowej po nie sięga się wówczas, gdy wszystkie inne narzędzia kryminalistyki nie prowadzą do ustalenia sekwencji zdarzenia związanego ze śmiercią człowieka. Czasami może to utrudnić oszacowanie czasu zgonu, gdyż w sposób nieprawidłowy mogą być zabezpieczone znalezione owady (niewłaściwe stężenie alkoholu etylowego, który służy do zabezpieczenia małych okazów owadów).

Badania entomologiczne mają duże znaczenie dla kryminalistyki, co starałam się wykazać. Ułatwiają pracę policji w wielu krajach, również i w Polsce, chociaż mogłyby być stosowane w szerszym zakresie.


 Autor:

Aneta Mikołajczyk- członek Koła Naukowego Prawa Karnego TEMIDA Studentów UW

 


1 Tytuł niniejszej pracy zainspirowany książką Jeana Pierre Megnin o tym samym tytule. Zawiera ona opis anatomii, cyklów rozwojowych owadów występujących na zwłokach oraz analizę przypadków.

2 Hanausek Tadeusz, Kryminalistyka zarys wykładu, Zakamycze 2005, s.48-49

3Gruza Ewa, Goc Mieczysław, Moszyński Jarosław, Kryminalistyka - czyli rzecz o metodach śledczych, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, s.81

4 Art. 193 i art. 205 k.p.k.

5 Beckett Simon, Chemia śmierci, Amber, Warszawa 2008, s. 5

6 Vass Apard A., Beyond the grave - understanding human decomposition, Microbiology Today, nr 28/01, s. 190 - 192

7 Matuszewski Szymon, Bajerlein Daria, Konwerski Szymon, Szpila Krzysztof, Entomologia sądowa w Polsce, Wiadomości entomologiczne nr 27, Poznań 2008 r., s. 49

8 Benecke Mark, A brief of the history of forensic entomology, A brief history of forensic entomology

9 Kaczorowska Elżbieta, Zbieranie i hodowanie owadów nekrofagicznych, istotnych w odtwarzaniu daty śmierci metodą entomologiczną, Archiwum Medycyny Sądowe i Kryminologii, nr 4 /2002

10 Matuszewski Szymon, Bajerlein Daria, Konwerski Szymon, Szpila Krzysztof, Entomologia sądowa w Polsce, Wiadomości entomologiczne nr 27, Poznań 2008 r., s. 49-52

11 Kraczkowska Elżbieta, Pleśniak Dorota, Szczerkowska Zofia, Entomologiczne metody określenia czasu śmierci, Archiwum Medycyny Sądowe i Kryminologii, nr 4 /2002

12 Kraczkowska Elżbieta, Pleśniak Dorota, Szczerkowska Zofia, Wykorzystanie metod entomologicznych w próbach określenia czasu zgonu - opis przypadków, Archiwum Medycyny Sądowe i Kryminologii, nr 2/2004

Oba wyżej przywołane przykłady pochodzą z wyżej wskazanego artykułu.

13 Vass Apard A., Beyond the grave - understanding human decomposition, Microbiology Today, nr 28/01, s. 192


Zespół
e-prawnik.pl

Skomentuj artykuł - Twoje zdanie jest ważne

Czy uważasz, że artykuł zawiera wszystkie istotne informacje? Czy jest coś, co powinniśmy uzupełnić? A może masz własne doświadczenia związane z tematem artykułu?


Masz inne pytanie do prawnika?

 

Komentarze

  • Elżbieta Kaczorow 2015-06-25 11:35:22

    Moi studenci napisali do mnie (dołączając link do tej strony) z sugestią, bym zainteresowała się artykułem i załączoną bibliografią. Pozycje 11 i 12 to prace moje, czyli Elżbiety Kaczorowskiej, a nie Kraczkowskiej. Pozdrawiam, Elżbieta Kaczorowska


Potrzebujesz pomocy prawnej?

Zapytaj prawnika