Jak chronione są zbiorowe interesy konsumentów?

Już art. 17 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej zobowiązuje ogólnie przedsiębiorców do wykonywania działalności gospodarczej na zasadach uczciwej konkurencji i poszanowania dobrych obyczajów oraz słusznych interesów konsumentów. Natomiast inne ustawy, np. ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów oraz ustawa o zwalczaniu nieuczciej konkurencji, uszczegóławiają ten ogólny obowiązek.

Ustawa antymonopolowa, jak potocznie nazywana jest ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów, ma za zadanie ochronę wolnej konkurencji na wolnym rynku, co pośrednio stanowi już ochronę konsumentów - ostatniego ogniwa w łańcuchu gospodarki rynkowej. Dodatkowo jednak przepisy tej ustawy zawierają wprost zakaz stosowania praktyk, które naruszają interesy konsumentów.

Nowa ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów – obowiązująca od 21 kwietnia 2007 r. - określa warunki rozwoju i ochrony konkurencji oraz zasady podejmowanej w interesie publicznym ochrony interesów przedsiębiorców i konsumentów. Reguluje też zasady i tryb przeciwdziałania praktykom ograniczającym konkurencję oraz praktykom naruszającym zbiorowe interesy konsumentów, a także antykonkurencyjnym koncentracjom przedsiębiorców i ich związków, jeżeli te praktyki lub koncentracje wywołują lub mogą wywoływać skutki na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Ponadto ustawa ta określa organy właściwe w sprawach ochrony konkurencji i konsumentów. 

Nowa ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów nie odbiega znacząco od swej poprzedniczki z 2000 roku. Ponieważ jednak przedsiębiorcy mieli już dużo czasu, aby nauczyć się prawa antymonopolowego i konsumenckiego, kary za jego naruszanie będą w praktyce surowsze.

Jakie interesy chroni ustawa?

Ustawa antymonopolowa chroni tylko zbiorowe interesy konsumentów, co oznacza, że jej przepisy nie mają zastosowania do naruszenia indywidualnych interesów poszczególnych konsumentów. Naruszenie interesów musi być powszechne i musi dotyczyć zbiorowego interesu większej grupy konsumentów.

Ustawa antymonopolowa przejmuje definicję konsumenta z Kodeksu cywilnego. Za konsumenta uważa się więc osobę fizyczną dokonującą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. Wprowadzenie do części ogólnej Kodeksu cywilnego (art. 22¹ K.c.), pojęcia „konsument” zmierza do tego, by miało ono zastosowanie w całym prawie cywilnym, a więc także przy stosowaniu przepisów innych ustaw, które dotyczą praw i obowiązków konsumentów, będących w stosunkach umownych stroną słabszą w porównaniu z przedsiębiorcami.  

Jakie praktyki można uznać za naruszające interesy konsumentów?

Wedle ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów zakazane jest stosowanie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów. 

Przez praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów rozumie się przy tym godzące w nie bezprawne działanie przedsiębiorcy, a zwłaszcza: 

• stosowanie postanowień wzorców umów, które zostały wpisane do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone; Odpisy prawomocnych wyrokóq uwzględniających powództwa o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone sąd ochrony konkurencji i konsumentów przesyła bowiem Prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, który prowadzi, na podstawie takich wyroków, jawny rejestr postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone;
• naruszanie obowiązku udzielania konsumentom rzetelnej, prawdziwej i pełnej informacji; 
• nieuczciwe praktyki rynkowe lub czyny nieuczciwej konkurencji. 

Nie jest jednak zbiorowym interesem konsumentów suma indywidualnych interesów konsumentów. 

Ochrona zbiorowych interesów konsumentów przewidziana w ustawie o ochronie konkurencji i konsumentów nie wyłącza ochrony wynikającej z innych ustaw, w szczególności z przepisów o nieuczciwych praktykach rynkowych i przepisów o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.

Przepisów ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów nie stosuje się też do spraw o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone. Zob. Jak konsument może się bronić przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi przedsiębiorców?

Postępowanie w sprawach praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów

Każdy może zgłosić Prezesowi Urzędu na piśmie zawiadomienie dotyczące podejrzenia stosowania praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów - taka możliwość istnieje od wejścia w życie nowej ustawy antymonopolowej w kwietniu 2007 roku. wcześniej postępowanie w sprawie takich praktyk mogło być prowadzone jedynie na wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich, rzecznika ubezpieczonych, rzecznika konsumentów, organizacji konsumenckiej, Komisji Nadzoru Finansowego lub zagranicznej organizacji uprawnionej do złożenia wniosku o wszczęcie postępowania. 

Zawiadomienie dotyczące podejrzenia stosowania praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumenów może także zgłosićzagraniczna organizacja wpisana na listę organizacji uprawnionych w państwach członkowskich Unii Europejskiej do złożenia wniosku o wszczęcie postępowania, opublikowaną w Dzienniku Urzędowym Wspólnot Europejskich, jeśli cel jej działania uzasadnia zgłoszenie przez nią zawiadomienia dotyczącego naruszenia wynikającego z niezgodnych z prawem zaniechań lub działań podjętych w Polsce, zagrażających zbiorowym interesom konsumentów w państwie członkowskim, w którym organizacja ta ma swoją siedzibę. 

Zawiadomienie może zawierać w szczególności: 

• wskazanie przedsiębiorcy, któremu jest zarzucane stosowanie praktyki ograniczającej konkurencję; 
• opis stanu faktycznego będącego podstawą zawiadomienia; 
• wskazanie przepisu ustawy lub Traktatu WE, którego naruszenie zarzuca zgłaszający zawiadomienie; 
• uprawdopodobnienie naruszenia przepisów ustawy lub Traktatu WE; 
• dane identyfikujące zgłaszającego zawiadomienie. 

Do zawiadomienia należy dołączyć wszelkie dokumenty, które mogą stanowić dowód naruszenia przepisów ustawy. 

Stroną postępowania przed UOKiK jest każdy, wobec kogo zostało wszczęte postępowanie w sprawie stosowania praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów. Prezes Urzędu wydaje postanowienie o wszczęciu postępowania w sprawie stosowania praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów i zawiadamia o tym strony. Nie wszczyna się jednak postępowania w sprawie stosowania praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów, jeżeli od końca roku, w którym zaprzestano ich stosowania, upłynął rok.

W postępowaniu w sprawach praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów może być zawarta ugoda, jeżeli przemawia za tym charakter sprawy, a ugoda nie zmierza do obejścia prawa lub nie narusza interesu publicznego lub słusznego interesu konsumentów.

Prezes Urzędu może nadać decyzji w całości lub w części rygor natychmiastowej wykonalności, o ile wymaga tego ważny interes konsumentów.

Postępowanie w sprawie praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów powinno się zakończyć nie później niż w ciągu 2 miesięcy, a w sprawie szczególnie skomplikowanej - nie później niż w ciągu 3 miesięcy od dnia wszczęcia postępowania.

Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów jest zobowiązany do przekania zgłaszającemu zawiadomienie podejrzenia stosowania praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów informacjęna piśmie o sposobie rozpatrzenia zawiadomienia wraz z uzasadnieniem. 

Decyzje w sprawach praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów

Decyzja o uznaniu praktyki za naruszającą zbiorowe interesy konsumentów i nakazującą zaniechanie jej stosowania

Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, jeżeli stwierdzi naruszenie zakazu stosowania praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów, powinien wydać decyzję o uznaniu praktyki za naruszającą zbiorowe interesy konsumentów i nakazującą zaniechanie jej stosowania.

 W decyzji tej Prezes UOKiK może określić środki usunięcia trwających skutków naruszenia zbiorowych interesów konsumentów w celu zapewnienia wykonania nakazu, w szczególności zobowiązać przedsiębiorcę do złożenia jednokrotnego lub wielokrotnego oświadczenia o treści i w formie określonej w decyzji. Może również nakazać publikację decyzji w całości lub w części na koszt przedsiębiorcy. 

Decyzja o uznaniu praktyki za naruszającą zbiorowe interesy konsumentów i stwierdzającą zaniechanie jej stosowania

Nie wydaje się jednak decyzji o uznaniu praktyki za naruszającą zbiorowe interesy konsumentów i nakazującej zaniechanie jej stosowania, jeśli przedsiębiorca zaprzestał stosowania praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów. Ciężar udowodnienia okoliczności, iż przedsiębiorca zaprzestał stosowania praktyki, spoczywa jednak na tym przedsiębiorcy. W tym przypadku Prezes UOKiK wyda decyzję o uznaniu praktyki za naruszającą zbiorowe interesy konsumentów i stwierdzającą zaniechanie jej stosowania. Również w takiej decyzji Prezes UOKiK może określić środki usunięcia trwających skutków naruszenia zbiorowych interesów konsumentów w celu zapewnienia wykonania nakazu, w szczególności zobowiązać przedsiębiorcę do złożenia jednokrotnego lub wielokrotnego oświadczenia o treści i w formie określonej w decyzji. Może również nakazać publikację decyzji w całości lub w części na koszt przedsiębiorcy. 

Decyzja nakazująca podjęcie lub zaniechanie określonych działań zmierzających do zapobieżenia naruszeniom zbiorowych interesów konsumentów

Jeżeli w toku postępowania w sprawie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów zostanie uprawdopodobnione - na podstawie okoliczności sprawy, informacji zawartych w zawiadomieniu dotyczącym podejrzenia stosowania praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów lub innych informacji będących podstawą wszczęcia postępowania - że przedsiębiorca stosuje praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów, a przedsiębiorca, któremu jest zarzucane naruszenie zakazu stosowania takich praktyk, zobowiąże się do podjęcia lub zaniechania określonych działań zmierzających do zapobieżenia tym naruszeniom, wówczas Prezes UOKiK może,w drodze decyzji, nałożyć obowiązek wykonania tych zobowiązań.

 W decyzji tej Prezes Urzędu może określić termin wykonania zobowiązań. Nakłada w niej ponadto na przedsiębiorcę obowiązek składania w wyznaczonym terminie informacji o stopniu realizacji zobowiązań. W przypadku wydania takiej decyzji nie wydaje się innych ww. decyzji. Dopiero w razie uchylenia decyzji Prezes Urzędu orzeka on co do istoty sprawy. Prezes UOKiK może zaś, z urzędu, uchylić decyzję nakładającą obowiązek wykonania zobowiązań w przypadku, gdy: 

1. została ona wydana w oparciu o nieprawdziwe, niekompletne lub wprowadzające w błąd informacje lub dokumenty; 
2. przedsiębiorca nie wykonuje nałożonych zobowiązań lub obowiązków. 

Prezes UOKiK może ponadto, za zgodą przedsiębiorcy, z urzędu uchylić decyzję nakładającą obowiązek wykonania zobowiązań w przypadku, gdy nastąpiła zmiana okoliczności, mających istotny wpływ na wydanie decyzji. 

Jakie kary grożą za naruszanie zbiorowych interesów konsumentów?

Nowa tzw. ustawa antymonopolowa przewiduje, że firmy będą zmuszone zapłacić karę nawet do 10% przychodu za naruszanie zbiorowych interesów konsumentów (np. poprzez stosowanie niedozwolonych klauzul umownych), i to bez uprzedniego upominania ich przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów.

Art. 106 tej ustawy stanowi bowiem, iż Prezes Urzędu może nałożyć na przedsiębiorcę, w drodze decyzji, karę pieniężną w wysokości nie większej niż 10 % przychodu osiągniętego w roku rozliczeniowym poprzedzającym rok nałożenia kary, jeżeli przedsiębiorca ten, choćby nieumyślnie np.: dopuścił się stosowania praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów. W przypadku gdy przedsiębiorca powstał w wyniku połączenia lub przekształcenia innych przedsiębiorców, obliczając wysokość jego przychodu uwzględnia się przychód osiągnięty przez tych przedsiębiorców w roku rozliczeniowym poprzedzającym rok nałożenia kary. Jeśli zaś przedsiębiorca nie osiągnął przychodu w roku rozliczeniowym poprzedzającym rok nałożenia kary, Prezes Urzędu może ustalić karę pieniężną w wysokości do dwustukrotności przeciętnego wynagrodzenia. 

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz. U. 2007 r., Nr 50, poz. 331, ze zmianami);
• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. 1964 r., Nr 16, poz. 93, ze zm.); 
• Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. 1964 r., Nr 43, poz. 296, ze zm.)

A.J.
Zespół e-prawnik.pl