Zapis windykacyjny - czyli można już zapisać konkretną rzecz konkretnej osobie

Na czym polega zapis windykacyjny i czym różni się on od zapisu zwykłego?

Dokonane w 2011 r. zmiany w prawie spadkowym ułatwiły przekazywanie przez spadkodawcę oznaczonych składników spadku konkretnym osobom, bez konieczności znoszenia ewentualnej współwłasności w drodze umownego bądź sądowego działu spadku. 

Zapis windykacyjny polega na tym, że w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego spadkodawca może postanowić, że oznaczona osoba nabywa przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku. 

W przeciwieństwie do zapisu zwykłego, rozporządzenie majątkiem w formie zapisu windykacyjnego powoduje, że przedmiot majątkowy przekazany tą drogą przez spadkobiercę staje się własnością zapisobiorcy z chwilą otwarcia testamentu – tzn. z chwilą śmierci spadkodawcy i jednocześnie zapisodawcy. Nie powstaje więc żaden obowiązek po stronie spadkobiercy – przedmiot majątkowy nie wchodzi bowiem w ogóle do majątku spadkowego.

Przykład:

Spadkodawca w testamencie powołuje do całości spadku córkę, przekazując jednak w formie zapisu windykacyjnego samochód synowi. Takie rozporządzenie powoduje, że samochód w ogóle nie wchodzi do majątku spadkowego – synowi nie przysługuje więc żadne roszczenie wobec siostry – z chwilą otwarcia spadku samochód staje się jego własnością.

Zapis windykacyjny zbliżony jest w swej postaci do darowizny na wypadek śmierci oraz bankowej dyspozycji na wypadek śmierci. Pierwsza czynność jest jednak umową, druga dotyczy wyłącznie środków zgromadzonych na rachunku bankowym w chwili śmierci spadkodawcy. Zapis windykacyjny jest natomiast jednostronną czynnością prawną.

Jak dokonać zapisu windykacyjnego?

Aby zapis był skuteczny, musi być dokonany w testamencie sporządzonym w formie notarialnej.

Nie może być on jednak dokonany pod warunkiem ani z zastrzeżeniem terminu (np. zapis wnukowi mieszkania pod warunkiem ukończenia studiów) – takie obwarowanie będzie z reguły uważane za nieskuteczne. Jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia zapis nie zostałby uczyniony, to cały zapis windykacyjny będzie nieważny. Zasad tych tych nie stosuje się, jeśli ziszczenie się bądź nieziszczenie się warunku albo nadejście terminu nastąpiło jeszcze przed otwarciem spadku. 

Zapis windykacyjny nieważny ze względu na zastrzeżenie warunku lub terminu wywołuje skutki zapisu zwykłego uczynionego pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu, chyba że co innego wynika z treści testamentu lub z okoliczności.

Jakie przedmioty majątkowe mogą być przedmiotem takiego zapisu?

Nie każda rzecz (prawo) może być przedmiotem zapisu windykacyjnego. Mogą to być tylko:

• rzeczy oznaczone co do tożsamości (tj. indywidualnie), jak np. samochód, konkretny antyk (nie mogą być więc przedmiotem tego zapisu pieniądze i rzeczy oznaczone tylko co do gatunku), 
• zbywalne prawa majątkowe (jak wierzytelności czy udziały w spółce), 
• przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolne, a także
• ustanawiane na rzecz zapisobiercy użytkowanie lub służebność (na przedmiocie należącym do spadku). 

Zapis windykacyjny będzie bezskuteczny, jeśli w chwili otwarcia spadku przedmiot zapisu nie będzie należał do spadkodawcy albo spadkodawca był zobowiązany do jego zbycia. Jeżeli przedmiotem zapisu jest ustanowienie dla zapisobiercy użytkowania lub służebności, zapis jest bezskuteczny, gdy w chwili otwarcia spadku przedmiot majątkowy, który miał być obciążony użytkowaniem lub służebnością nie należy do spadku albo spadkodawca był zobowiązany do jego zbycia. 

Czy zapisobiorca może odmówić przyjęcia takiego zapisu?

Zapisobiorca może odmówić przyjęcia zapisu. Podobnie jak w przypadku spadkobrania, w ciągu 6 miesięcy od dnia otwarcia i ogłoszenia testamentu zapisobiorca może złożyć oświadczenie o odrzuceniu zapisu – jeśli tego nie uczyni, będzie on ważny i będzie wywoływał skutki prawne. Może być także uznany za niegodnego zapisobrania. Przepisy o powołaniu spadkobiercy, przyjęciu i odrzuceniu spadku, o zdolności do dziedziczenia i o niegodności stosuje się bowiem odpowiednio do zapisów windykacyjnych.

Jak zapis windykacyjny wpływa na spadkobranie?

Przedmiot zapisu windykacyjnego jest wyłączony ze spadku, z wyłączeniem przypadków, gdy to osoba wskazana przez testatora (tzn. spadkodawcę testamentowego) nie chce (odrzuca zapis windykacyjny) lub nie może (np. nie dożyje otwarcia spadku albo okaże się niegodna zapisu) być zapisobiercą – wtedy przedmiot zapisu windykacyjnego nie zostaje wyłączony ze spadku. 

W związku z tym, iż zapisodawca może rozporządzić poprzez zapis windykacyjny większością bądź też całym swoim majątkiem, zapis windykacyjny będzie uwzględniany przy obliczaniu zachowku – w przeciwieństwie do zapisu zwykłego - a zapisobiorca będzie odpowiadał solidarnie ze spadkobiercami  za długi spadkowe do czasu działu spadku.  

Osoba, której należy się  zachowek, będzie więc mogła dochodzić od zapisobiorcy kwoty niezbędnej na uzupełnienie zachowku, jednakże tylko do wysokości jego wzbogacenia – a zatem wartości zapisu. Zapisobiorca może zwolnić się z tej odpowiedzialności, jeśli wyda uprawnionemu do zachowku przedmiot zapisu. Zasady powyższe obowiązują także aktualnie w przypadku darowizny, jednakże nowelizacja wprowadza rozwiązanie odmienne od dotychczasowego - zakłada bowiem pierwszeństwo zaspokojenia z zapisu. Dopiero jeśli uzupełnienie kwoty zachowku nie będzie możliwe z zapisu, uzupełnienia będzie można dochodzić od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę.

Zapis windykacyjny zaliczany jest także na schedę spadkową, chyba że spadkodawca inaczej postanowi.

Wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego oblicza się według stanu z chwili otwarcia spadku, a według cen z chwili działu spadku. 

Przykład:

Ojciec dokonał zapisu windykacyjnego przedsiębiorstwa na rzecz swojego syna. Do podziału na troje rodzeństwa pozostają inne nieruchomości ojca. Jeśli nie zastrzegł inaczej w testamencie, syn będzie musiał uwzględnić otrzymane przedsiębiorstwo i może się okazać, że już nic nie otrzyma z pozostałej części majątku spadkowego, który zostanie podzielony pomiędzy jego rodzeństwo.  Wartość zapisu może być równa a nawet większa od tego co uzyskałby, gdyby nie doszło do zapisu.

Zapis windykacyjny i zwykły zapis

Spadkodawca może także obciążyć zapisem zwykłym osobę, na której rzecz uczynił zapis windykacyjny. W takiej sytuacji zapisobierca windykacyjny będzie zobowiązany do dokonania określonego rozporządzenia majątkiem lub częścią majątku otrzymaną w drodze zapisu windykacyjnego na rzecz innego zapisobiercy – zapisobiercy zwykłego.   

Pamiętaj, że:

• zapis windykacyjny powoduje, że przedmiot tego zapisu przechodzi na nabywcę z chwilą otwarcia spadku (czyli śmierci spadkodawcy-zapisodawcy);
• w przeciwieństwie do zapisu zwykłego nie nakłada więc na spadkobiercę obowiązku przeniesienia własności przedmiotu wchodzącego w skład spadku.

Podstawa prawna:

• ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 r., Nr 16, poz. 93, ze zmianami).