Niedozwolone klauzule umowne w obrocie z konsumentami

Wzorce umowne nie są przepisami prawa. Są to kwalifikowane oświadczenia woli o szczególnym reżimie prawnym. Jeśli dany wzorzec spełnia odpowiednie warunki, to będzie on kształtował treść stosunku prawnego wynikającego z umowy. Praktyka stosowania wzorców umownych (czyli postanowień umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnionych indywidualnie) jest efektem i jednocześnie potwierdzeniem zasady swobody umów w polskim prawie cywilnym. Ponadto nie można zaprzeczyć funkcjonalności takiego stanu rzeczy, bo w aktualnie rozwiniętym świecie trudno wyobrazić sobie, że każda transakcja byłaby oparta na indywidualnie sporządzanej umowie.

Kiedy wzorzec wiąże strony umowy?

Pierwszym z warunków jest prawidłowe dostarczenie wzorca, a inaczej doręczenie go drugiej stronie przy zawieraniu umowy. Doręczenie wzorca polega na wręczeniu kontrahentowi dokumentu obejmującego całość wzorca. Musi ono nastąpić przed zawarciem umowy. Nie jest wystarczające wręczenie części wzorca lub podanie informacji o jego istnieniu.

Podobnie nie będzie skuteczne doręczenie, jeśli wzorzec będzie nieczytelny, niekompletny lub zniszczony. Wzorzec dla prawidłowego doręczenia nie wymaga przeczytania przez kontrahenta, pozostaje to w jego gestii dbania o swe interesy.

Wyjątek stanowi sytuacja, gdy:

stosowanie wzorca jest w stosunkach danego rodzaju zwyczajowo przyjęte (pamiętać należy, że w razie sporu na przedsiębiorcy spoczywa obowiązek udowodnienia, że w danej sytuacji wzorzec jest zwyczajowo stosowany),
umowa dotyczy umów konsumenckich bagatelnych (w doktrynie za takie uznaje się umowy zwierane w drobnych bieżących sprawach życia codziennego o wartości do 10 Euro),
umowa zawierana jest z bankami oraz zakładami ubezpieczeń.

W takiej sytuacji wystarczy stworzenie możliwości łatwego zapoznania się z takim wzorcem.

Jeśli wzorzec zostanie wydany w czasie trwania stosunku umownego o charakterze ciągłym (np. umowa rachunku bankowego), to warunkiem skuteczności wzorca jest brak wypowiedzenia umowy. Zgodnie z przepisami kodeksu, konsument ma prawo do wypowiedzenia umowy "w najbliższym terminie". Należy przez to rozumieć odpowiedni czas do namysłu, jaki powinien posiadać adresat wzorca.

Ten najbliższy termin do wypowiedzenia może być wskazany w umowie, a w braku wskazania, uznaje się, że można to uczynić bez zbędnej zwłoki. W sytuacji, kiedy strony podpisały umowę, a znalazły się w jej treści postanowienia sprzeczne z treścią wzorca umownego, strony wiąże treść zawartej umowy, a nie treść wzorca. Co więcej, postanowienia niejednoznaczne będą tłumaczone na korzyść konsumenta.

Warto pamiętać jednak, że odnosi się to tylko do postanowień umowy, które nie są uzgodnione indywidualnie (czyli brak jest rzeczywistego wpływu stron na treść danego postanowienia).

Skutkiem takiej sprzeczności będzie fakt, że sytuację między stronami kształtować będzie również zwyczaj, zasady współżycia społecznego i właściwe przepisy prawa.

Jaki wzorzec można uznać za niedozwolony?

Aby wzorzec umowny uznać za niedozwolony, muszą zostać spełnione następujące przesłanki:

sprzeczność z dobrymi obyczajami - ustawodawca daje wskazówki, jak posługiwać się klauzulą dobrych obyczajów, wskazuje jakie dalsze kryteria mają być brane pod uwagę przy ocenie zgodności z dobrymi obyczajami (m.in. treść umowy, okoliczności jej zawarcia),
rażące naruszenie interesów konsumenta - jest to pojęcie ocenne, jednak nie można go ograniczyć do wymiaru czysto ekonomicznego, należy tu uwzględnić np. niewygodę organizacyjną, stratę czasu, nierzetelność, wprowadzenie w błąd, a także naruszenie prywatności konsumenta.

Kiedy niedozwolony wzorzec wiąże strony umowy?

Postanowienia dotyczące podstawowych warunków umowy, czyli te, które dotyczą głównego świadczenia stron, ceny (wynagrodzenia), nie są objęte ochroną i to nawet, jeśli godzą w interesy konsumenta i to w sposób rażący. Wynika to z przyjęcia zasady, że tego typu postanowienia należą do klauzul świadomie zaakceptowanych przez strony.

Co gdy wzorzec jest niedozwolony?

Zgodnie z postanowieniami kodeksu cywilnego, postanowienia uznane za niedozwolone nie wiążą.

Oznacza to, że są one bezskuteczne, czyli nie mogą wywołać skutku jaki w nich założono. Aby to stwierdzić nie ma konieczności udawać się do sądu, koniecznośc taka pojawia się dopiero jeśli powstanie spór między stronami umowy. Zgodnie z zasadę trwałości umowy, strony są związane umową w pozostałym zakresie. Umowa jest więc skuteczna, nie wiążą natomiast postanowienia, które uznano za niedozwolone.

Co może być uznane za "niedozwolone postanowienie umowne"?

Kodeks cywilny zawiera przykładowe wyliczenie postanowień, które w razie wątpliwości uważa się za niedozwolone postanowienia umowne.

Należą tu w szczególności zapisy, które:

wyłączają lub ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za szkody na osobie (zdarzają się w umowach o sprzedaż samochodów używanych, w komisach, maszyn, urządzeń, w parkach rozrywki, niewykluczone jest też pojawienie się tego rodzaju zastrzeżenia w umowach o świadczenia medyczne),
wyłączają lub istotnie ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania (należą tu wszelkie standardowe klauzule przy świadczeniu usług bez gwarancji, na własne ryzyko, czy bez gwarancji efektu),
wyłączają lub istotnie ograniczają potrącenie wierzytelności konsumenta z wierzytelnością drugiej strony (w tym przypadku chodzi o uniknięcie sytuacji, kiedy to konsument zostanie pozbawiony możliwości kompensaty przez potrącenie i zmuszony do zapłaty),
przewidują postanowienia, z którymi konsument nie miał możliwości zapoznać się przed zawarciem umowy,
zezwalają kontrahentowi konsumenta na przeniesienie praw i przekazanie obowiązków wynikających z umowy bez zgody konsumenta,
uzależniają zawarcie umowy od przyrzeczenia przez konsumenta zawierania w przyszłości dalszych umów podobnego rodzaju,
uzależniają zawarcie, treść lub wykonanie umowy od zawarcia innej umowy, niemającej bezpośredniego związku z umową zawierającą oceniane postanowienie,
uzależniają spełnienie świadczenia od okoliczności zależnych tylko od woli kontrahenta konsumenta,
przyznają kontrahentowi konsumenta uprawnienia do dokonywania wiążącej interpretacji umowy,
uprawniają kontrahenta konsumenta do jednostronnej zmiany umowy bez ważnej przyczyny wskazanej w tej umowie,
przyznają tylko kontrahentowi konsumenta uprawnienie do stwierdzania zgodności świadczenia z umową,
wyłączają obowiązek zwrotu konsumentowi uiszczonej zapłaty za świadczenie niespełnione w całości lub części, jeżeli konsument zrezygnuje z zawarcia umowy lub jej wykonania,
przewidują utratę prawa żądania zwrotu świadczenia konsumenta spełnionego wcześniej niż świadczenie kontrahenta, gdy strony wypowiadają, rozwiązują lub odstępują od umowy,
pozbawiają wyłącznie konsumenta uprawnienia do rozwiązania umowy, odstąpienia od niej lub jej wypowiedzenia,
zastrzegają dla kontrahenta konsumenta uprawnienie wypowiedzenia umowy zawartej na czas nieoznaczony, bez wskazania ważnych przyczyn i stosownego terminu wypowiedzenia,
nakładają wyłącznie na konsumenta obowiązek zapłaty ustalonej sumy na wypadek rezygnacji z zawarcia lub wykonania umowy,
nakładają na konsumenta, który nie wykonał zobowiązania lub odstąpił od umowy, obowiązek zapłaty rażąco wygórowanej kary umownej lub odstępnego,
stanowią, że umowa zawarta na czas oznaczony ulega przedłużeniu, o ile konsument, dla którego zastrzeżono rażąco krótki termin, nie złoży przeciwnego oświadczenia,
przewidują wyłącznie dla kontrahenta konsumenta jednostronne uprawnienie do zmiany, bez ważnych przyczyn, istotnych cech świadczenia,
przewidują uprawnienie kontrahenta konsumenta do określenia lub podwyższenia ceny lub wynagrodzenia po zawarciu umowy, bez przyznania konsumentowi prawa odstąpienia od umowy,
uzależniają odpowiedzialność kontrahenta konsumenta od wykonania zobowiązań przez osoby, za pośrednictwem których kontrahent konsumenta zawiera umowę lub przy których pomocy wykonuje swoje zobowiązanie, albo uzależniają tę odpowiedzialność od spełnienia przez konsumenta nadmiernie uciążliwych formalności,
przewidują obowiązek wykonania zobowiązania przez konsumenta mimo niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez jego kontrahenta,
wyłączają jurysdykcję sądów polskich lub poddają sprawę pod rozstrzygnięcie sądu polubownego polskiego lub zagranicznego albo innego organu, a także narzucają rozpoznanie sprawy przez sąd, który wedle ustawy nie jest miejscowo właściwy (warto pamiętać, że poddanie sprawy pod jurysdykcję sądu polubownego jest, co do zasady dozwolone, chyba, że narzucono je konsumentowi jednostronnie).

Warto wiedzieć, że wymienione wyżej klauzule umowne nie są, jako takie, zabronione w obrocie ani powszechnym, ani konsumenckim. Mogą one jedynie mogą zostać uznane za niedozwolone wobec konsumentów, a co więcej, w razie wątpliwości powinny być za takie uznane. Wątpliwości takie nie powstaną np. w sytuacji, gdy ustalone zostało, że odpowiednie postanowienie, sformułowane jednoznacznie, było indywidualnie uzgodnione między stronami. Pomimo, że katalog ten wydaje się bardzo szeroki, warto jeszcze raz podkreślić, iż nie ma on charakteru zamkniętego i nic nie stoi na przeszkodzie temu, aby za niedozwolone uznać także klauzule o treści innej niż klauzule wyżej wskazane.

W związku z powyższym można uznać, że z klauzulami niedozwolonymi będziemy mieć do czynienia głównie w sytuacji jednostronnie ukształtowanych uprawnień do dokonywania pewnych czynności albo zastrzeżonych tylko na rzecz przedsiębiorcy, albo zastrzeżonych dla obu stron, lecz nieproporcjonalnie, a także w przypadku niesymetrycznego rozkładu praw i obowiązków pomiędzy konsumentem a przedsiębiorcą, którzy są stronami umowy, na przykład pozbawienie konsumenta praw, które przysługują mu z mocy ustawy lub przez przyznanie w umowie dogodniejszej pozycji przedsiębiorcy niż to wynika z przepisów prawa lub w sytuacji drastycznego ograniczenia odpowiedzialności przedsiębiorcy wobec konsumenta, z odpowiedzialnością za szkody na osobie, kontraktowej czy z tytułu wad rzeczy włącznie.

Pamiętaj, że:

Uchybienie powinności doręczenia lub stworzenia łatwej możliwości poznania treści wzorca umownego powoduje, że wzorzec ten jest bezskuteczny.
W przypadku, gdy treść umowy różni się od treści wzorca, strony związane są treścią umowy.
Także klauzule, które uzgodniono indywidualnie z konsumentem podlegają sądowej kontroli i ocenie na zasadach ogólnych.

Podstawa prawna: