15 kwietnia 2021 r. Trybunał Konstytucyjny ogłosił orzeczenie w sprawie połączonych skarg konstytucyjnych J. C. dotyczących zasad orzekania o ustanowieniu pełnomocnika z urzędu w postępowaniu cywilnym (sygn. akt SK 97/19).
Wyrok TK
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 117 § 5 zdanie pierwsze ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2020 r. poz. 1575, ze zm.) w zakresie, w jakim uzależnia uwzględnienie wniosku strony o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego od oceny sądu, czy udział adwokata lub radcy prawnego w sprawie jest potrzebny, jest zgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Ponadto Trybunał postanowił umorzyć postępowanie w pozostałym zakresie.
Orzeczenie zapadło większością głosów.
Zdania odrębne od wyroku zgłosili: sędzia TK Krystyna Pawłowicz i sędzia TK Michał Warciński.
Czego dotyczyła sprawa?
Rozpoznane skargi konstytucyjne dotyczyły dwóch osobnych problemów związanych z orzekaniem w postępowaniu cywilnym o ustanowieniu pełnomocnika z urzędu. Po pierwsze, skarżący zakwestionował dopuszczalność uzależnienia decyzji o ustanowieniu pełnomocnika z urzędu od stwierdzenia przez sąd potrzeby udziału adwokata lub radcy prawnego w sprawie. Kwestię tę reguluje art. 117 § 5 zdanie pierwsze k.p.c., zgodnie z którym sąd uwzględni wniosek osoby fizycznej o ustanowienie pełnomocnika z urzędu, jeżeli udział adwokata lub radcy prawnego w sprawie uzna za potrzebny. Zdaniem skarżącego, przepis ten – z uwagi na niedookreślony i ocenny charakter przesłanki – narusza standard prawa do sądu poprzez ograniczenie osobom ubogim dostępu do profesjonalnej pomocy prawnej. Po drugie, skarżący zakwestionował dopuszczalność przekazania referendarzom sądowym kompetencji w zakresie rozpoznawania wniosków o ustanowienie pełnomocnika z urzędu. Zgodnie z art. 123 § 2 k.p.c., postanowienie o ustanowieniu albo odmowie ustanowienia adwokata lub radcy prawnego może wydać także referendarz sądowy. W takim wypadku, stosownie do art. 39823 § 2 zdanie drugie k.p.c. w dawnym brzmieniu (obecnie: art. 39823 § 3 zdanie pierwsze k.p.c.), sąd rozpoznaje skargę na postanowienie referendarza sądowego o odmowie ustanowienia pełnomocnika z urzędu, działając jako sąd drugiej instancji. Zdaniem skarżącego, sprawa o ustanowienie pełnomocnika z urzędu powinna zostać pozostawiona do wyłącznej kognicji sądów i podlegać rozpoznaniu w dwuinstancyjnej procedurze sądowej.
Stanowisko TK
Trybunał nie podzielił stanowiska skarżącego, że uzależnienie decyzji o ustanowieniu pełnomocnika z urzędu od stwierdzenia przez sąd potrzeby jego udziału w sprawie narusza konstytucyjne standardy prawa do sądu. Trybunał zwrócił uwagę na to, że koszty nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu ponosi, co do zasady, Skarb Państwa. Wszelkie wydatki z budżetu państwa powinny być dokonywane w sposób celowy i oszczędny, co bezpośrednio wynika z konstytucyjnego nakazu dbałości o równowagę finansów publicznych. Konieczność ochrony równowagi budżetowej wymaga nieraz ustanowienia ograniczeń zakresu wsparcia socjalnego udzielanego przez państwo osobom ubogim, również w odniesieniu do ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy uprawnej udzielonej z urzędu przez profesjonalnych pełnomocników w postępowaniach przed sądami. Trybunał podkreślił przy tym, że celowe i oszczędne wydatkowanie środków publicznych przeznaczonych na pokrycie kosztów wymiaru sprawiedliwości jest warunkiem sprawnego funkcjonowania sądów. Z tego punktu widzenia powierzenie sądom (lub urzędnikom sądowym – referendarzom sądowym) kompetencji w zakresie oceny potrzeby udziału profesjonalnego pełnomocnika w postępowaniu cywilnym, a zatem potrzeby zaangażowania środków publicznych na pokrycie kosztów nieopłaconej przez stronę pomocy prawnej udzielonej z urzędu, stanowi adekwatny i konieczny środek kontroli racjonalności gospodarowania zasobami finansowymi państwa przeznaczonymi na wymiar sprawiedliwości. Ponadto, uzależnienie ustanowienia pełnomocnika z urzędu od stwierdzenia potrzeby jego udziału w sprawie pozwala w sposób proporcjonalny wyważyć, z jednej strony, interes indywidualny (polegający na uzyskaniu profesjonalnej pomocy prawnej w toku postępowania cywilnego przez osobę, dla której zaangażowanie adwokata lub radcy prawnego z wyboru oznaczałoby uszczerbek utrzymania koniecznego jej i jej rodziny) oraz, z drugiej strony, interes publiczny (przejawiający się w celowym i oszczędnym wydatkowaniu środków publicznych, będącym warunkiem zachowania równowagi budżetowej państwa). Trybunał odnotował jednocześnie, że w orzecznictwie sądowym wypracowane zostały czytelne kryteria oceny, czy zachodzi potrzeba udziału profesjonalnego pełnomocnika w postępowaniu przed sądem cywilnym, wymagające uwzględnienia stopnia skomplikowania sprawy pod względem faktycznym lub prawnym i ewentualnej nieporadności strony w podejmowaniu samodzielnie decyzji procesowych.
Ze względów formalnych Trybunał nie mógł merytorycznie rozpoznać zarzutów skarżącego dotyczących przekazania referendarzom sądowym kompetencji w zakresie podejmowania decyzji o ustanowieniu pełnomocnika z urzędu. Zarzuty te nie zostały bowiem dostatecznie sprecyzowane. Skarżący nie przedstawił argumentów wyjaśniających, dlaczego konstytucyjne standardy prawa do sądu miałyby wykluczać możliwość ustawowego przekazania urzędnikowi sądowemu kompetencji w zakresie podejmowania decyzji o ustanowieniu adwokata lub radcy prawnego dla strony zwolnionej od kosztów sądowych w całości lub w części. Jednocześnie Trybunał przypomniał swój pogląd wyrażony we wcześniejszych orzeczeniach, że przekazanie referendarzom sądowym niektórych kompetencji sądów niepolegających bezpośrednio na sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości nie budzi, co do zasady, wątpliwości konstytucyjnych.
