Rozdział II. - Podstawowe zasady prawa pracy

Kodeks pracy

Artykuły 10-18[3]

Art. 10

§ 1

Każdy ma prawo do swobodnie wybranej pracy. Nikomu, z wyjątkiem przypadków określonych w ustawie, nie można zabronić wykonywania zawodu.

§ 2

Państwo określa minimalną wysokość wynagrodzenia za pracę.

§ 3

Państwo prowadzi politykę zmierzającą do pełnego produktywnego zatrudnienia.

Komentarz

Artykuł 10 wprowadza fundamentalną zasadę swobody wyboru pracy i wykonywania zawodu. Stanowi on konstytucyjną gwarancję prawa do pracy oraz podstawę polityki państwa w zakresie zatrudnienia. Ograniczenia w wykonywaniu zawodu mogą wynikać wyłącznie z przepisów ustawy, co zapewnia ochronę przed arbitralnymi zakazami. Przepis ustanawia również obowiązek państwa do ustalania minimalnego wynagrodzenia oraz prowadzenia aktywnej polityki na rzecz pełnego zatrudnienia.

Art. 11

Nawiązanie stosunku pracy oraz ustalenie warunków pracy i płacy, bez względu na podstawę prawną tego stosunku, wymaga zgodnego oświadczenia woli pracodawcy i pracownika.

Komentarz

Artykuł 11 ustanawia zasadę swobody umów w prawie pracy, zgodnie z którą nawiązanie stosunku pracy i ustalenie jego warunków wymaga dobrowolnej zgody obu stron. Zasada ta wyraża autonomię woli stron stosunku pracy, zabezpieczając przed przymusem pracy. Oznacza to, że stosunek pracy nie może powstać bez zgody pracownika i pracodawcy, a żadna ze stron nie może być zmuszona do zawarcia umowy o pracę wbrew swojej woli.

Art. 11¹

Pracodawca jest obowiązany szanować godność i inne dobra osobiste pracownika.

Komentarz

Artykuł 11¹ nakłada na pracodawcę obowiązek poszanowania godności oraz dóbr osobistych pracownika. Przepis ten stanowi realizację konstytucyjnej zasady ochrony godności ludzkiej w stosunkach pracy. Do dóbr osobistych zalicza się w szczególności: zdrowie, prawo do prywatności, cześć, dobre imię, nietykalność cielesną. Naruszenie tego obowiązku może skutkować odpowiedzialnością odszkodowawczą pracodawcy oraz stanowić podstawę do rozwiązania umowy o pracę przez pracownika bez wypowiedzenia z winy pracodawcy.

Art. 11²

Pracownicy mają równe prawa z tytułu jednakowego wypełniania takich samych obowiązków; dotyczy to w szczególności równego traktowania mężczyzn i kobiet w zatrudnieniu.

Komentarz

Artykuł 11² wprowadza zasadę równości w stosunkach pracy, która oznacza, że pracownicy wykonujący takie same obowiązki mają prawo do jednakowego traktowania. Szczególny akcent położono na równouprawnienie kobiet i mężczyzn w zatrudnieniu. Zasada ta dotyczy wszystkich aspektów stosunku pracy, w tym wynagrodzenia, awansowania, dostępu do szkoleń oraz warunków pracy. Naruszenie tej zasady może skutkować odpowiedzialnością odszkodowawczą pracodawcy.

Art. 11³

Jakakolwiek dyskryminacja w zatrudnieniu, bezpośrednia lub pośrednia, w szczególności ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, religię, narodowość, przekonania polityczne, przynależność związkową, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientację seksualną, zatrudnienie na czas określony lub nieokreślony, zatrudnienie w pełnym lub w niepełnym wymiarze czasu pracy ? jest niedopuszczalna.

Komentarz

Artykuł 11³ ustanawia kategoryczny zakaz jakiejkolwiek dyskryminacji w zatrudnieniu, zarówno bezpośredniej (gdy pracownik jest traktowany mniej korzystnie z przyczyn niedozwolonych), jak i pośredniej (gdy pozornie neutralne przepisy, kryteria lub praktyki prowadzą do szczególnie niekorzystnej sytuacji określonej grupy pracowników). Katalog przyczyn dyskryminacji ma charakter otwarty ? użycie słów "w szczególności" wskazuje, że są to tylko przykładowe podstawy dyskryminacji. Przepis ten implementuje normy prawa europejskiego dotyczące równego traktowania w zatrudnieniu.

Art. 12

Artykuł uchylony

Art. 13

Pracownik ma prawo do godziwego wynagrodzenia za pracę. Warunki realizacji tego prawa określają przepisy prawa pracy oraz polityka państwa w dziedzinie płac, w szczególności poprzez ustalanie minimalnego wynagrodzenia za pracę.

Komentarz

Artykuł 13 gwarantuje pracownikowi prawo do godziwego wynagrodzenia, które powinno być adekwatne do wykonywanej pracy, jej rodzaju, jakości i ilości. Pojęcie "godziwego wynagrodzenia" jest pojęciem niedookreślonym i podlega ocenie w konkretnych okolicznościach, uwzględniając m.in. rodzaj wykonywanej pracy, wymagane kwalifikacje oraz warunki ekonomiczne. Minimalna granica godziwości jest określana przez ustawowe wynagrodzenie minimalne. Polityka płacowa państwa ma na celu zapewnienie pracownikom odpowiedniego poziomu życia.

Art. 14

Pracownik ma prawo do wypoczynku, który zapewniają przepisy o czasie pracy, dniach wolnych od pracy oraz o urlopach wypoczynkowych.

Komentarz

Artykuł 14 ustanawia podstawowe prawo pracownika do odpoczynku, które jest realizowane poprzez system norm dotyczących czasu pracy, dni wolnych od pracy oraz urlopów wypoczynkowych. Prawo to wynika z konieczności zapewnienia pracownikowi regeneracji sił fizycznych i psychicznych oraz czasu na życie rodzinne i społeczne. Konkretne gwarancje tego prawa zawierają szczegółowe przepisy kodeksu pracy, w tym normy dotyczące dobowego i tygodniowego czasu pracy, przerw w pracy, dni wolnych oraz urlopu wypoczynkowego.

Art. 15

Pracodawca jest obowiązany zapewnić pracownikom bezpieczne i higieniczne warunki pracy.

Komentarz

Artykuł 15 nakłada na pracodawcę fundamentalny obowiązek zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Jest to jeden z najważniejszych obowiązków pracodawcy, mający na celu ochronę życia i zdrowia pracowników. Obowiązek ten ma charakter ciągły i obejmuje wszystkie aspekty organizacji pracy ? od właściwego stanu technicznego pomieszczeń i maszyn, przez zapewnienie odpowiednich środków ochrony indywidualnej, po organizację szkoleń BHP. Szczegółowe regulacje dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy zawiera Dział Dziesiąty Kodeksu pracy oraz liczne przepisy wykonawcze.

Art. 16

Pracodawca, stosownie do możliwości i warunków, zaspokaja bytowe, socjalne i kulturalne potrzeby pracowników.

Komentarz

Artykuł 16 określa obowiązek pracodawcy w zakresie zaspokajania potrzeb bytowych, socjalnych i kulturalnych pracowników. Obowiązek ten nie ma charakteru bezwzględnego ? jest uzależniony od możliwości finansowych i organizacyjnych pracodawcy. Do działań socjalnych zalicza się m.in. pomoc mieszkaniową, świadczenia na cele kulturalne, rekreacyjne, sportowe, wypoczynek czy pomoc materialną w trudnych sytuacjach życiowych. Pracodawcy często tworzą zakładowy fundusz świadczeń socjalnych, z którego finansowane są tego rodzaju działania.

Art. 17

Pracodawca jest obowiązany ułatwiać pracownikom podnoszenie kwalifikacji zawodowych.

Komentarz

Artykuł 17 nakłada na pracodawcę obowiązek ułatwiania pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawodowych. Przepis ten realizuje zasadę rozwoju zawodowego pracowników i ich dostosowania do zmieniających się wymagań rynku pracy. Obowiązek ten może być realizowany przez organizowanie szkoleń, udzielanie zwolnień z pracy na czas nauki, ponoszenie kosztów szkoleń czy dostosowywanie czasu pracy do potrzeb pracowników uczących się. Szczegółowe regulacje dotyczące podnoszenia kwalifikacji zawodowych zawiera Rozdział VIII Działu Drugiego Kodeksu pracy.

Art. 18

§ 1

Postanowienia umów o pracę oraz innych aktów, na których podstawie powstaje stosunek pracy, nie mogą być mniej korzystne dla pracownika niż przepisy prawa pracy.

§ 2

Postanowienia umów i aktów, o których mowa w § 1, mniej korzystne dla pracownika niż przepisy prawa pracy są nieważne; zamiast nich stosuje się odpowiednie przepisy prawa pracy.

§ 3

Postanowienia umów o pracę i innych aktów, na podstawie których powstaje stosunek pracy, naruszające zasadę równego traktowania w zatrudnieniu są nieważne. Zamiast takich postanowień stosuje się odpowiednie przepisy prawa pracy, a w razie braku takich przepisów ? postanowienia te należy zastąpić odpowiednimi postanowieniami niemającymi charakteru dyskryminacyjnego.

Komentarz

Artykuł 18 wprowadza fundamentalną zasadę prawa pracy ? zasadę uprzywilejowania pracownika jako słabszej strony stosunku pracy. Przepisy prawa pracy stanowią minimum uprawnień pracowniczych, którego nie można obniżyć na niekorzyść pracownika. Postanowienia umowne mogą jedynie te uprawnienia rozszerzać lub wprowadzać dodatkowe korzystne dla pracownika regulacje. Postanowienia niekorzystniejsze są z mocy prawa nieważne i automatycznie zastępowane odpowiednimi przepisami kodeksu pracy. Szczególną ochroną objęta jest zasada równego traktowania ? postanowienia dyskryminacyjne są nieważne, a w ich miejsce stosuje się przepisy niedyskryminacyjne.

Art. 18¹

§ 1

Pracownicy i pracodawcy, w celu reprezentacji i obrony swoich praw i interesów, mają prawo tworzyć organizacje i przystępować do tych organizacji.

§ 2

Zasady tworzenia i działania organizacji, o których mowa w § 1, określa ustawa o związkach zawodowych, ustawa o organizacjach pracodawców oraz inne przepisy prawa.

Komentarz

Artykuł 18¹ gwarantuje pracownikom i pracodawcom wolność zrzeszania się, czyli prawo do tworzenia i przystępowania do organizacji reprezentujących ich interesy. Dla pracowników są to przede wszystkim związki zawodowe, dla pracodawców ? organizacje pracodawców. Prawo to wynika z Konstytucji RP i ratyfikowanych przez Polskę konwencji Międzynarodowej Organizacji Pracy. Wolność zrzeszania się obejmuje zarówno prawo do zakładania organizacji, przystępowania do nich, jak i pozostawania poza nimi. Nikt nie może być zmuszany do przynależności ani do rezygnacji z członkostwa w takich organizacjach.

Art. 18²

Pracownicy uczestniczą w zarządzaniu zakładem pracy w zakresie i na zasadach określonych w odrębnych przepisach.

Komentarz

Artykuł 18² ustanawia zasadę partycypacji pracowniczej, czyli uczestnictwa pracowników w zarządzaniu zakładem pracy. Jest to realizacja konstytucyjnej zasady dialogu i współpracy partnerów społecznych. Udział pracowników w zarządzaniu może przybierać różne formy: od konsultacji i informowania, przez współdecydowanie w określonych sprawach, po udział przedstawicieli pracowników w organach zarządzających. Szczegółowe zasady tej partycypacji określają odrębne przepisy, w tym ustawa o informowaniu pracowników i przeprowadzaniu z nimi konsultacji, ustawa o pracowniczych planach kapitałowych oraz przepisy dotyczące rad pracowników.

Art. 18³

Pracodawcy oraz organy administracji są obowiązani tworzyć warunki umożliwiające korzystanie z uprawnień określonych w przepisach, o których mowa w art. 18¹ i 18².

Komentarz

Artykuł 18³ nakłada na pracodawców i organy administracji publicznej obowiązek tworzenia warunków umożliwiających pracownikom i pracodawcom korzystanie z praw do zrzeszania się i uczestniczenia w zarządzaniu. Obowiązek ten ma charakter aktywny ? nie wystarczy samo tolerowanie działalności związkowej czy partycypacyjnej, ale konieczne jest aktywne wspieranie realizacji tych uprawnień. Może to obejmować udostępnianie pomieszczeń na zebrania, umożliwienie przedstawicielom pracowników dostępu do informacji, zapewnienie czasu na działalność reprezentacyjną czy respektowanie szczególnej ochrony działaczy związkowych.