Kiedy oskarżony ma dostęp do akt w postępowaniu przygotowawczym?

Artykuł 156 par. 1 k.p.k. stanowi, iż:

„Stronom, podmiotowi określonemu w art. 416 obrońcom, pełnomocnikom i przedstawicielom ustawowym udostępnia się akta sprawy sądowej i daje możność sporządzenia z nich odpisów. Za zgodą prezesa sądu akta te mogą być udostępnione również innym osobom."

Zgodnie z tą zasadą, stronom w postępowaniu przygotowawczym przysługuje prawo do wglądu do akt sprawy sądowej oraz do sporządzania z nich odpisów. Od tej zasady istnieje jednak wyjątek, który poważnie ingeruje w prawo do obrony podejrzanego. Mowa tutaj o art. 156 par. 5 k.p.k., który dopuszcza możliwość arbitralnego rozstrzygania przez organ prowadzący postępowanie przygotowawcze o wydaniu, bądź nie wydaniu, tych akt. Paragraf ten istotnie ogranicza art. 31 par. 1 Konstytucji RP², który stanowi o tym, iż wolność człowieka podlega szczególnej ochronie. Paragraf 5 ingeruje w to prawo w całej rozciągłości, gdyż pozostawia dużą swobodę w jego stosowaniu, poprzez brak wymienienia przesłanek pozytywnych, dopuszczających jego zastosowanie. Wyobraźmy sobie bowiem sytuację: prokurator składa wniosek o tymczasowe aresztowanie podejrzanego. Obrona wnioskuje o udostępnienie akt. Zgodnie z art. 156 par. 5 k.p.k., organ prowadzący postępowanie przygotowawcze (a więc prokurator prowadzący to postępowanie lub w szczególnych przypadkach policja) ma prawo do złożenia wniosku o odmowę udostępnienia tych akt. Brak przesłanek pozytywnych prowadzi do dużej dowolności przy podejmowaniu decyzji w tej sprawie. Prowadzi to do ograniczenia prawa do obrony podejrzanego, która to jest zawarta nie tylko w Konstytucji ale i normach Praw Człowieka³.

Problem arbitralności w postępowaniu przygotowawczym, co do odmowy udostępnienia tych akt stał się obiektem wielu dyskusji, w szczególności w doktrynie. Wielokrotne wnioski do Rzecznika Praw Obywatelskich (zwany dalej RPO), wystosowywane przez osoby, które zostały tymczasowo aresztowane i którym odmówiono prawa do sporządzenia odpisów z akt, a w szczególności co do wniosku prokuratora o tymczasowe aresztowanie, spowodowały że RPO wystosował do Trybunału Konstytucyjnego skargę⁴ na niekonstytucyjność tego paragrafu. Trybunał po rozpoznaniu sprawy wydał w tej sprawie orzeczenie.

Podstawą do złożenia takiego wniosku był zarzut w postaci niekonstytucyjności przepisu i jego niezgodności z zasadami przyzwoitej legislacji, w związku z wynikającą z art. 2 Konstytucji, oraz z art. 42 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Jak wspomniałem powyżej, Rzecznik Praw Obywatelskich wystąpił z taką skargą ze względu na liczne skargi podejrzanych oraz ich obrońców na odmowę udostępnienia akt w przypadku instytucji przedłużenia tymczasowego aresztowania. Takie działanie organów prowadzących postępowanie, prowadzi bowiem do skutecznego ograniczenia prawa do obrony. RPO w swoim wniosku wskazał, iż przesłanki do ograniczenia wydania akt powinny polegać daleko idącemu zobiektywizowaniu i dokładnemu określeniu przesłanek do wydania decyzji odmownej. Wskazana sytuacja prowadzi do braku całkowitej kontroli nad wydawanymi decyzjami oraz dużą swobodą organów. Co do braku tych przesłanek i konieczności ich dookreślenia, w podobnym zakresie co RPO wypowiedział się Prokurator Generalny⁵. Odrębną opinię wydał zaś Marszałek Senatu⁶, który uznał zaskarżony przepis za zgodny z Konstytucją, powołując się na argument, iż decyzja odmowna wydana przez organ wymaga dokładnego pisemnego uzasadnienia, co miało w opinii Marszałka Senatu być wystarczającym zabezpieczeniem przed wydawaniem arbitralnych decyzji.

We wnioskach RPO wykazał, że wydanie przez Trybunał Konstytucyjny zarówno wyroku ogólnego jak i zakresowego wymaga odroczenia utraty mocy obowiązującej zaskarżonego przepisu. Przedstawiciel Prokuratora Generalnego wydał w tym zakresie wniosek o wydanie wyroku zakresowego, który pozwoliłby na uniknięcie powstania luki prawnej, a także złożył wniosek o odroczenie utraty mocy obowiązującej przepisu o 12 miesięcy.

Trybunał Konstytucyjny zauważył, że interpretacja zaskarżonego przepisu przez sądy, ma w praktyce trzy postacie:

1. „akta w toku postępowania przygotowawczego" (art. 156 § 5 k.p.k. in fine) obejmuje zarówno „właściwe" akta sprawy, o których mowa w art. 250 § 3 i art. 263 § 6 k.p.k., przesyłane sądowi wraz z wnioskiem o zastosowanie bądź przedłużenie tymczasowego aresztowania, jak i „akta aresztowe", tj. wniosek prokuratora w przedmiocie tymczasowego aresztowania wraz z załączonymi do niego dokumentami. Skutkiem takiej rygorystycznej interpretacji jest przyjęcie przez sądy zasady, że dostęp do wszystkich powyższych dokumentów uzależniony jest wyłącznie od zgody prowadzącego postępowanie przygotowawcze. "⁷

2. Wg. tej koncepcji, akt prokuratora o przedłużenie tymczasowego aresztowania stanowi akta sprawy, jednakże wszelkie dodatkowe materiały w postępowaniu przygotowawczym podlegają reżimowi przepisu art. 156 § 5 k.p.k. Wobec tego nie przysługuje obronie oraz podejrzanemu prawo do wglądu do tych akt, jeśli oskarżyciel publiczny, który jest organem na tym etapie postępowania przygotowawczego, nie wyrazi zgody na ich udostępnienie.

3. Trzecia koncepcja zakłada, że: „zarówno wniosek prokuratora, jak i materiał dowodowy, znajdujący się w przesłanych sądowi aktach i wskazany jako podstawa do stosowania (przedłużenia) tymczasowego aresztowania, objęte są art. 156 § 1 k.p.k., w związku z czym zarówno oskarżony, jak też jego obrońca nie mają obowiązku uzyskiwania zgody prowadzącego postępowanie na zaznajomienie się z tymi dokumentami(...)"⁸ Jest to jednak pogląd odosobniony i rzadko spotykany w praktyce.

Taka rozbieżność poglądów prowadzi do słusznych wniosków, iż brak w k.p.k. nie tylko przesłanek pozytywnych wyłączenia jawności „akt sprawy sądowej", ale także brak dookreślenia czym te akta w rzeczywistości są. Na tej podstawie, zgodnie z zasadami prawidłowej legislacji, Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że zaskarżony przepisy nie jest zgodny z art. 2 Konstytucji RP.

Kolejnym problemem, którym zajął się w omawianej sprawie Trybunał Konstytucyjny był określenie niekonstytucyjności zaskarżonego przepisu z art. 42 ust. 2 Konstytucji, który stanowi, że:

„Każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu"⁹

W tym zakresie TK wypowiedział się jednoznacznie: „Prawo to należy więc rozumieć szeroko: jako przysługujące każdemu od chwili wszczęcia przeciwko niemu postępowania karnego (w praktyce od chwili przedstawienia zarzutów) aż do wydania prawomocnego wyroku i jego wykonania."¹⁰

Problem rodzi jednak określenie tego kiedy prawo to może zostać wyłączone. Nie jest ono bowiem prawem absolutnym. Art. 31 ust. 3 Konstytucji wymienia przesłanki ograniczenia prawa do obrony:

„ Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw."

Oczywistym jest według Trybunału Konstytucyjnego, że postępowanie przygotowawcze nie może więc podlegać zasadom całkowitej jawności, ze względu chociażby na fakt, iż dąży się w nim do wyjaśnienia wszelkich okoliczności sprawy, a jawny dostęp do akt, mógłby utrudnić prowadzenie postępowania przygotowawczego i pozytywne jego zakończenie.

Trybunał zauważył, że wyłączenie jawności dostępu do akt sądowych stanowi istotne naruszenie prawa do obrony podejrzanego, co w szczególności ma znaczenie w przypadku instytucji tymczasowego aresztowania lub jego przedłużenia. Jednakże podejrzany oraz jego obrońcy są informowani o przedstawionych zarzutach, w szczególności o dokładnie określonych okolicznościach zarzucanego czynu i jego kwalifikacji prawnej.

Ponadto, jeśli strona zdecyduje się na zaskarżenie decyzji o odmowie wydania akt, dysponuje z urzędu „treścią zaskarżanego postanowienia oraz jego uzasadnieniem, które powinno spełniać wymogi zawarte w art. 251 § 3 k.p.k., tj. zawierać m.in. przedstawienie dowodów świadczących o popełnieniu przez oskarżonego przestępstwa oraz przytoczenie okoliczności, wskazujących na istnienie podstawy i konieczność zastosowania środka zapobiegawczego"¹¹. Te i inne prawa, wymienione w k.p.k., nie są jednak zdaniem Trybunału Konstytucyjnego wystarczające do skutecznej obrony podejrzanego na etapie postępowania przygotowawczego. W tej kwestii Trybunał Konstytucyjny stanął na stanowisku, iż art. 156 par. 5 k.p.k. nie spełnia przesłanek zawartych w art. 31 ust. 3 Konstytucji i może wkraczać w istotę konstytucyjnego prawa do obrony. Zamykając dyskusję na temat niezgodności zaskarżonego przepisu Trybunał Konstytucyjny uznał, iż jest on niezgodny z art. 42 ust. 1 Konstytucji.

W konkluzji postanowił, że: „zakres akt, które powinny być udostępnione aresztowanemu i jego obrońcy, powinien być wyznaczany przez efektywność prawa do obrony. Jawne muszą być więc wszystkie te materiały postępowania przygotowawczego, które uzasadniają wniosek prokuratora o zastosowanie lub przedłużenie tymczasowego aresztowania"¹²

Podsumowując TK uznał, iż przepis, zgodnie ze skargą RPO, jest niekonstytucyjny. Wyrok ma jednak charakter zakresowy, a więc przepis ten pozostaje w mocy.

„Wyrok Trybunału powinien natomiast spowodować zmianę w stosowaniu zaskarżonego przepisu, polegającą na wyeliminowaniu takiej możliwości jego interpretacji, która jest niezgodna z Konstytucją. W razie zainicjowania przez prokuratora postępowania incydentalnego w przedmiocie zastosowania lub przedłużenia tymczasowego aresztowania, oskarżony, którego dotyczyć ma ten środek zapobiegawczy, ma prawo wglądu do materiałów postępowania przygotowawczego (do tej części akt), które stanowią uzasadnienie wniosku prokuratora."¹³

Trybunał Konstytucyjny zasugerował także, iż pożądanym jest, aby usunięto braki w zaskarżonym przepisie poprzez określenie przesłanek pozytywnych do stosowania tego przepisu.

 Akty prawne ujęte w tekście:

1) Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dn. 2 kwietnia 1997 roku (Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r.).

2) Ustawa z dn. 6 czerwca 1997 roku, Kodeks Postępowania Karnego (Dziennik Ustaw 1997 nr 89 poz. 555) z dalszymi zmianami.

1 Ustawa z dn. 6 czerwca 1997 roku, Kodeks Postępowania Karnego (Dziennik Ustaw 1997 nr 89 poz. 555) z dalszymi zmianami.

2 Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dn. 2 kwietnia 1997 roku (Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r.)

3 Art. 6, Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolnościach z dn. 4 listopada 1950 roku.

4 Pismo z 10 marca 2006 roku - Rzecznik Praw Obywatelskich

5 Pismo z dnia 8 maja 2008 roku - Prokurator Generalny.

6 Pismo z 16 maja 2008 roku - Marszałek Senatu

7 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dn. 03.06.08r., akta o sygn. K 42/07

8

^ Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dn. 03.06.08r., akta o sygn. K 42/07

9

^ Konstytucja RP z 1997r.

10

^ wyrok Sądu Najwyższego z 9 lutego 2004 r., sygn. akt KK 194/03, „Prokuratura i Prawo" 2004, nr 7-8, s. 11 oraz uchwały Sądu Najwyższego z: 26 kwietnia 2007 r., sygn. akt I KZP 4/07 oraz z 20 września 2007 r., sygn. akt I KZP 26/07

11

^ Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dn. 03.06.08r., akta o sygn. K 42/07

12

^ Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dn. 03.06.08r., akta o sygn. K 42/07

13

^ Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dn. 03.06.08r., akta o sygn. K 42/07

Autor : Michał Jakub Nowakowski

 student Uniwersytetu Mikołaja Kopernika